თამაში, „მეტა“, „პოსტ“, „მოდერნი“, ომი, პოლიტიკა და ისევ თამაში, ღრმა სახელოვნებო თამაში - ეს მხოლო მინიშნებებია ზურაბ ქარუმიძის ტექსტებისკენ, და ზურაბ ქარუმიძისკენ, როგორც ავტორისკენ, მიმავალ გზაზე. ჩემთვის ეს გზა გრძელ კიბეზე ასკინკილით ასვლას ჰგავდა, ხან სად წავიბორძიკებდი და ხან სად. დღემდე მახსოვს ის სიბრაზე, როცა ბოლომდე ვერ მივყვებოდი „ღვინომუქი ზღვის“ ფანტომის „ინტექსტიტექსტებსა“ და გაუგონარ შტორმს. მახსოვს ის კმაყოფილებაც, როცა უჩვეულო სიმაღლისა თუ წყობის საფეხურებზე ფეხი არ მეშლებოდა და ტექტს ვიჭერდი. ბოლოს „მელია-ტულეფია“ წავიკითხე და ვიფიქრე, რომ ზურაბ ქარუმიძის ტექსტების გასაგებად ორი გზაა და თან ორივე ერთდროულად უნდა გაიარო. პირველი რთულია - ალბათ, ვერასდროს დავეწევი მუსიკის (კლასიკა, როკი, განსაკუთრებით ჯაზი), ლიტერატურის (ძველი, ახალი, აღმოსავლური, ევროპული, ამერიკულიც), ფილოსოფიის და ისტორიის, რელიგიის, პოლიტიკის და კულტურის (მსოფლიო და ქართული) ავტორისეულ ასოციაციებს, ინტერტექსტუალობას; უშეცდომოდ, ალბათ, ვერც, როგორც თავად თქვა, „ავტოდიდაქტის ბიოგრაფიის“ და „ათასი ნაგვით თავგამოტენილი“ ავტორის ვრცელ, „სათამაშო ველს“ გავივლი. ჰოდა, არსებობს მეორე გზაც - მშვიდად ვუერთდები „ჩაისსმას“ და ვიცი, რომ არაფერი შავდება, თუ ბოლომდე არ მესმის, რას ამბობს გიჟი მექუდე ან რას წრიპინებს ძილგუდა, დროის და სივრცის რა ხლართებს აბამს მირკნის კურდღელი... ამით ჩემს „გზას“ არაფერი აკლდება. ასეთ დროს შემიძლია სიტყვებს გავყვე, ხმაურისა და წესრიგის მონაცვლეობას, ქართული წინადადებების თითქმის უჩვეულო დინამიკას და ინტონაციას, და მაინც ქართულ და „უთარგმნელ“ დიაპაზონს, „სიტყვების ჯაზს“. მერე კი აუცილებლად დაბრუნდება „თეატრი, აბსურდი! ტვინის ემანსიპაცია: იდეა როგორც ტრიუკი და ტრიუკი როგორც იდეა. მეტი ფაკტები. ნაკლები სიტყვა. თუ საჭიროა: სიტყვა - როგორც მუშტი ან მუჯლუგუნი. სცენურობა. მოძრაობა. ეკვილიბრიზმი. კლოუნადა. ჟონგლიორობა. ეკრანიზაცია...“ („მელია-ტულეფია Fox-Trot”).

ზურაბ ქარუმიძე ამბობს, რომ მისი ტექსტები უფრო მეტამოდერნიზმია, სადღაც პოსტმოდერნიზმსა და მაღალ მოდერნიზმის შორის. ასეთია „ღვინომუქი ზღვა“, „ოპერა“, „მელია-ტულეფია Fox-Trot”, „დაგნი“. კიდევ მის ტექსტებში ბევრია პოეტიკად ქცეული პოლიტიკა და ომი, როგორც მის ცხოვრებაში, 90-იანი წლებიდან დღემდე - როგორც 1992 წელს, როცა „გიჟების ჩაისსმას“ თარგმნიდა, რომელიც საბოლოოდ თარგმანი კი არა, ახალი ტექსტი გამოვიდა. „სახლში ვიჯექი და ვხედავდი, როგორ დაფრინავდა გარეთ ვერტმფრენი, იმ დღეს ტელევიზია აიღეს“. მერე კი „მახსოვს, მხატვრული თარგმნის ლიტერატურულ კოლეგიაში მივედი,  კეროლის ამ თარგმანის საჩვენებლად. 14 აგვისტო იყო, იქიდან გამოვედი და აფხაზეთის ომი დაიწყო“. 

 

 

„ოპერიდან“ „დაგნიმდე“ - ომის, ნგრევის და პოლიტიკური ჯაზის დრო

პირველი იყო „ოპერა“ - გამოვიდა 1998 წელს, თუმცა მოთხრობები დაწერილია გაცილებით ადრე - 90-92 წლებში. ეს იყო სამოქალაქო ომის პერიოდის ყველაზე რთული სამი წელი. ომი, სროლა და პოლიტიკა - ყველგან და ყველაფერში: 

„ოპერა“ ომის პირმშო ტექსტია. ეს იყო სრული პოლიტიკური სიგიჟის და დეკონსტრუქციის დრო. დესტრუქცია-დეკონსტრუქცია. ჯერ ქალაქის სრული დესტრუქცია მოხდა, მერე დაიწყო კლიშეების დეკონსტრუქცია, რომლითაც მივედით სამოქალაქო ომამდე. ოო, ეს პერიოდი ლამის ეგნატე ნინოშვილივით ჭრაქის შუქზე ვწერდი. ხელით და მერე გადამქონდა საბეჭდ მანქანაზე. 1920-იანი წლების "ოლიმპია" მაქვს. რომ ვბეჭდავდი, მთელი ოთახი ზანზარებდა, შეჩვეული ვიყავი. მანამდე, ოთხმოციანი წლების დასაწყისში დისერტაციაც მაგაზე დავბეჭდე. კომპიუტერები ჯერ არ იყო, არაფერი არ იყო. იყო ნავთქურები, ლამპები და მეგობრებთან მისვლა-მოსვლა, დისკუსია, საუბარი, ჩხუბი, დაკა-დაკა, დავიდარაბა. კი, საგიჟეთში ვიყავით, მაგრამ ძალიან ცოცხალი წლები იყო. ნაღდი ქართული პოსტმოდერნისტული ტექსტები წამოვიდა, იდგმებოდა პერფორმანსები, მხატვრები მუშაობდნენ გიჟურად, არასამთავრობო სექტორი იწყებს ჩამოყალიბებას, მედია აქტიურია. კი, პოლიტიკაც შემოდის ტექსტებში, ოღონდ პოეტიკის სახით. მე ამას ყოველთვის ვამბობ, თავისთავად პოლიტიკა ჩემთვის თვითმიზანი არ იყო, ეს იყო საშენი მასალა. უნდა ამომეღო პოეტიკა. ეს ტექსტებიც ასეა დაწერილი.

იმ დროს კიდევ რა იყო „საშენი მასალა“?

მაშინ მასალა იყო ის ტექსტები, რომლებიც უცებ შემოვიდა, თარგმანიც და ორიგინალიც. ის ლიტერატურა, რომელიც მაშინ ჩვენ კარგად არ ვიცოდით, თუმცა ასეთებზე გვსმენოდა და რომელსაც ერქვა პოსტმოდერნიზმი, პოსტმოდერნისტული პროზა. 1988-1989 წლებში გამოჩნდა ჩემთვის ძალიან მნიშვნელოვანი სამი ძირითადი ტექსტი - უფრო მაღალი, ვიდრე ევროპული მოდერნიზმი, რომელზედაც მე გავიზარდე. უმბერტო ეკოს „ვარდის სახელი“, მილორად პავიჩი „ხაზარული ენის ლექსიკონი“ და პატრიკ ზიუსკინდის „სუნამო“ - ეს სამი და მერე უკვე ყველაფერი სხვა, რაც მოჰყვა ამას, რაც იწერებოდა ევროპაში 60-70-იან წლებში. ამან გააცოცხლა პროცესი და ჩვენ დავინახეთ უკვე სხვანაირად კულტურაც, ტრადიციაც და ამ კულტურის და ტრადიციის პაროდირებაც, სულ სხვანაირი ინტერტექსტუალობა. კარგი პერიოდი იყო. კი, დენი არ იყო, მაგრამ სხვა სინათლე იყო და მომავლის სხვანაირი ხედვა.

დიდხანს იყო ხელმიუწვდომელი ის „სხვა“ ტექსტები?

ჩვენ მაშინ არ ვიცოდით უშუალოდ პოსტმოდერნისტული პროზა, რომელიც განვითარდა ევროპაში 60-70-იან წლებში და ამერიკაში განსაკუთრებით. ერთი კურტ ვონეგუტი ვიცოდით, რადგან ითარგმნებოდა თავისი ანტიბურჟუაზიული, ანტიამერიკული შეხედულებების გამო. თუმცა უდიდესი მწერალია და მერე სხვანაირად გავიაზრე. მაშინ იმას ვკითხულობდით, რასაც გვაძლევდნენ ჩვენი მასწავლებლები, თუმცა ისინი მაინც ლაპარაკობდნენ მოდერნისტულ ლიტერატურაზე - ჯოისზე, თომას მანზე, ვინც არ იყო აქ აკრძალული. მე ვიზრდებოდი ქართულად თარგმნილ ევროპულ ლიტერატურაზე, ვგულისხმობ, მაგალითად, გოგიაშვილის თარგმნილ რაბლეს, ჯემალ აჯიაშვილის ებრაულ პოეზიას, წერედიანის ფრანსუა ვიიონის პოეზიას, ნიკო ყიასაშვილის "ულისეს" და ასე შემდეგ. 

და ნიკო ყიასაშვილი გასწავლიდა, ესეც ძალიან მნიშვნელოვანი იყო, ხომ?

არა მხოლოდ. იყო რამდენიმე ისეთი ადამიანი, რომელთა ხმა დღესაც მესმის. კი, ახლაც მესმის ნიკო ყიასაშვილის ხმა, ახლაც მესმის ბუბა ყარალაშვილის ხმა, ახლაც მესმის ნოდარ კაკაბაძის ხმა, ახლაც მესმის ჩემი უფროსი მეგობრის, თემურ კობახიძის ხმა. მესმის, როგორ ვლაპარაკობთ თომას ელიოტზე ან ჯონ დონზე, მოდერნისტულ ლიტერატურაზე, კულტურაზე. ნიკოსთან ძალიან ბევრი ვისწავლე. ნიკოს მეუღლე მერი ციციშვილი ინგლისურ ენას მასწავლიდა. გარდა მაგისა, ის მე მასწავლიდა ინგლისურ სტილისტიკას, ცხოვრების წესს, კულტურას, ყოფით, ყოველდღიურ კულტურას. ეს ძალიან ბევრი იყო. დანარჩენი უკვე ვისწავლე წიგნებიდან. თომას მანმა იმდენი მასწავლა, იმდენი მასწავლა მისმა რომანებმა და წერილებმა, რამდენიც შეიძლება ორმა უნივერსიტეტმა ვერ ასწავლოს ადამიანს; ჰერმან ჰესემ... ასეთი წიგნებიდან მოდის ეს ყველაფერი. დანარჩენი ცხოვრებაა, ურთიერთობები, შეხვედრები, მეგობრებთან ლაპარაკი. მე ვეკუთვნი იმ თაობას, რომელიც უსისტემო განათლებაში გაიზარდა, ჩვენ ვართ ავტოდიდაქტები, თვითგანათლებული ხალხი. ეს თვითგანათლებული ადამიანის ბიოგრაფიაა.

მეორე იყო „ღვინომუქი ზღვა“ - 2000 წელს გამოვიდა. ასე დაიხურა ზურაბ ქარუმიძის მეოცე საუკუნე და 90-იანი წლების საქართველოც თავის ყველაფრით - სამოქალაქო და ეთნიკური ომებით, თავისი პოსტმოდერნიზმის შემოსვლით, რომელსაც პოსტსაბჭოთა საქართველოს პოსტმოდერნიზმი შეიძლება დაერქვას. ეს ყველაფერი არის „ღვინომუქი ზღვა“, მარტივად რომ ვთქვათო - ამბობს ზურა, რთულად კი - რთული პერიოდი იყო, მატერიალურადაც მძიმე. თარჯიმნად მუშაობდა, რომ ოჯახი შეენახა. ამ დროს ერთი წლით აღმოჩნდა შეერთებულ შტატებში ფულბრაიტის პროგრამით, უისკონსინ-მილოუკის უნივერსიტეტში, სადაც იკვლევდა პოსტმოდერნულ ამერიკულ მეტაპროზას. ამერიკიდან 1995 წელს დაბრუნდა.

ვცხოვრობდი უისკონსინში, სადაც მოღვაწეობდა პოსტმოდერნისტული თეორიის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფიგურა იჰაბ ჰასანი. ერთ-ერთი ყველაზე უდიდესი ფიგურა, ვინც პოსტმოდერნიზმის გააზრება მოახდინა სამოციანი წლებიდან დაწყებული. ამ კაცის ნაკითხობა არის შემაძრწუნებელი. მასთან ერთად ვმუშაობდი ერთი წლის განმავლობაში. ერთხელ შემომხედა და მითხრა, რამდენი რამე იციო. ხო, ვუთხარი, ნაგვით მაქვს გამოტენილი თავი-მეთქი. წავედი გაქანებული ომებიდან და აღმოვჩნდი სრულიად იდილიურ ამერიკულ პოსტმოდერნისტულ სიტუაციაში. იმ ერთმა წელმა ძალიან ბევრი რამ მასწავლა და შეცვალა ჩემს ცხოვრებაში. რომ ჩამოვედი, წესით, უნდა დამეწერა მეორე დისერტაცია ამერიკულ მეტაპროზაზე, პოსტმოდერნისტულ ამერიკულ მეტაპროზაზე. რაღაც ძალიან აღარ მომინდა დისერტაციის წერა, არ იყო მაგის ხასიათი, არც საშუალება. დავჯექი და რომანის წერა დავიწყე. „ღვინომუქი ზღვა“დაიწერა მეორე დისერტაციის ნაცვლად და მე მგონი სწორი ვქენი.

„ღვინომუქი ზღვა“ გამოდის და რაღაც მოძრაობაც იწყება, რაღაც ახალი ჩნდება. ბევრი რამ შეიცვალა მაშინ?

უამრავი რაღაც შეიცვალა. მე მაქვს ერთი ტექსტი „ბაში-აჩუკი ანუ მობი-დიკი“, მცირე რომანია თუ გრძელი მოთხრობა არ ვიცი, სადაც მიწერია, რომ დაიწყო დაახლოებით ისეთივე ექსპერიმენტი, როგორიც ენტონი ბერჯესს აქვს აღწერილი „მექანიკურ ფორთოხალში“. ორიათასიან წლებში, როცა უკვე მოვიდა ახალი ხელისუფლება, მაშინ დაიწყო ეს ექსპერიმენტი, ადამიანების გარდაქმნა დაიწყეს, ქართველის - როგორც ასეთის. ეს იყო ჩემთვის პოსტმოდერნისტული კომკავშირის დაბრუნება რაღაც მომენტებში. მოთხრობა 2013 წელს დაიბეჭდა „ახალ საუნჯეში“, თუმცა ეს შეგრძნება იყო მთელი ის წლები: ახალგაზრდები მოდიან ხელისუფლებაში, ხელში იგდებენ აბსოლუტურ ძალაუფლებას და უცებ იკარგება ადამიანთან, ჰუმანისტთან, რეალობასთან კავშირი და იწყება ადამიანის გამოყენება, როგორც საშენი მასალის. იმ დროს სულ სხვა პერიოდში შევედით. რაღაც მომენტებში საბჭოთა პერიოდის ასოციაცია მქონდა, ტელეფონზეც კი რაღაცებს ვერ ვამბობდი, იყო ასეთი რამ და ეს მახსენებდა საბჭოთა დროს.

პოეტიკად ქცეული პოლიტიკა. კი, მაგრამ პოლიტკორექტულობის ამბავი როგორ არის?

მხატვრული ტექსტის წერის დროს არანაირ პოლიტკორექტულობაზე ფიქრი არ შეიძლება, ეს აკნინებს ტექსტს, აფუჭებს მხატვრულ ქსოვილს, გაიშიფრება, თუ მართლა ხალასად არ არის დაწერილი, გამოჩნდება, რომ რაღაცას თავი აარიდა ავტორმა, რაღაცა არ ახსენა, იმიტომ რომ შინაგანი ცენზორი ეჯდა, ან დაწერა რაღაც ანგაჟირებული, წაეკეკლუცა პოლიტკორექტულობას.

მაგრამ დღეს მხოლოდ ტექსტს კი არა, ლაპარაკსაც სთხოვენ მწერლებს, უელბეკმაც ილაპარაკა ქალებზე, საქართველოში რომ იყო.

იცი რა, მწერლების შეხედულებები, სოციალურ-პოლიტიკური შეხედულებები მათი ერთია და მათი მხატვრული ტექსტები მეორე. დოსტოევსკის სოციალურ-პოლიტიკურ შეხედულებებს რომ კითხულობ, გული შეგიღონდება. საშინელი იმპერიალისტია, ორთოდოქსი რუსი, გარეკილი, იდეოლიგიზებული. მის რომანებს რომ ვკითხულობ, - მე არ მითქვამს ეს, ბახტინმა დაარქვა, - აღიქვამ მთელ პოლიფონიას, სხვადასხვა ხმას, ყველა ერთად შემოდის და იქმნება უზარმაზარი ტილო, პანორამული რომანი, რომელიც სცილდება მის პირად პოლიტიკურ და ანგაჟირებულ შეხედულებებს. უბრალოდ, ნორმები უნდა დაიცვა, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში დაცულია. თუმცა არიან ისეთი „აწყვეტილი“ ავტორები, რომლებიც ცხოვრებაში ამას იცავდნენ, მაგრამ ლიტერატურულ ტექსტებში კაცის კვლასაც და სხვა რამის პროპაგანდასაც დებდნენ.

ჩვენ გვყავს რომელიმე თვალსაზრისით „აწყვეტილი“ მწერლები?

რამდენიც გინდა, იმდენი „აწყვეტილი“ გვყავს - გვერდზე აქვთ ლიტერატურა გადადებული და „აწყვეტაზე“ არიან ფოკუსირებული. დიდი ეპატაჟი მიდის. უცენზურობა, კლიშეების დანგრევა არის ბევრისთვის თვითმიზანი, ყოველგვარი მხატვრულობის და ღრმა შემოქმედებითი თამაშის გარეშე. ბევრმა მიიჩნია, რომ კლიშეების, ნორმების დანგრევა არის უკვე შემოქმედება, ტაბუს მოხსნა უკვე შემოქმედებაა. ტექსტი ანგრევს და შეიძლება ქმნის კიდეც ნორმებს და ტაბუს, მაგრამ ეს თუ არ მოდის ღრმა სახელოვნებო თამაშიდან, არაფერია. ჟან ჟენეს ”ნოტრ-დამ-დე-ფლერი” ისეთი ტაბუების მოხსნაა, ისეთი ნგრევა, მაგრამ იქ იმდენი პოეზიაა... მე ვამბობ, სიტყვების ნაცვლად კლიშეები არ უნდა გაბატონდნენ, სიტყვა გაცილებით უფრო ცოცხალი წარმონაქმნია, ვიდრე კლიშე. როგორც კი სიტყვა იქცევა კლიშედ, ის სიტყვა კვდება.

მესამე იყო „თხა და გიგო“ - ამით, ალბათ, ნაწილობრივ დამთავრდა ერთი ეტაპი - „მუქი“ თხრობის, „უამბობის“, კოდირებების, დეკონსტრუქციის, ღია ტექსტებისა და ინტერპრეტაციის უთვალავი შესაძლებლობის ეტაპი, რა თქმა უნდა, მხოლოდ ნაწილობრივ. როცა ზურაბ ქარუმიძემ „დაგნიზე“ მუშაობა დაიწყო, ალბათ, არ ფიქრობდა ქართველ მკითხველზე, არც იმაზე, რომ წლების შემდეგ მის სამუშაოს და შესაძლოა, საქართველოსაც, ძალიან შეეშლება ხელი მისი ერთი ტექსტის, პერსონაჟის (ღმერთო, პერსონაჟის სიზმრის) ვერ თუ არ გაგების გამო. „მელია-ტულეფია Fox-Trot” 2011 წელს გამოვიდა და რამდენიმე წლის შემდეგ, როცა ზურაბ ქარუმიძის კანდიდატურა განიხილებოდა დიდ ბრიტანეთში საქართველოს ელჩის თანამდებობაზე, ყველამ „იპოვა“ „მელია-ტულეფია“. დაიწყო მწერლის, პერსონაჟის და სიუჟეტის გასამართლებ-გამართლება. 2014 წელს ვნახეთ პოსტმოდერნისტული საბჭოთა  საქართველო, საუკეთესო საბჭოთა ტრადიციებით - ფერხულში ჩაბმული მედია, პოლიტიკოსები და მწერლის დასაცავად მოწყობილი პრესკონფერენცია-აქციები; 2014 წელს ვნახეთ ეთნოგრაფიით, რიტუალებით, მითოლოგიით გაჯერებული ლიტერატურისა და ექსცენტრიკული, ნახევრად დოკუმენტური პერსონაჟის სიზმრის გამო ამოვარდნილი ქარიშხალი, რომელსაც არაფერი ჰქონდა საერთო მხატვრული და მეტაფორული ტექსტის გაგებასთან.

 

„დაგნიდან“ „მელია-ტულეფიამდე“ - დოკუმენტური ჯაზი და წმინდა ინგლისური თავისუფლება

მანამდე კი, 2004-2005 წლებში, წერს „დაგნის“ – „Dagny or a Love Feast“. ინგლისურად - ქართველი მკითხველისგან წინდახედულად შორს. ამ პერიოდში ასევე, ჯეიმს ვერჩთან ერთად მუშაობს წიგნზე "კმარა: ვარდების რევოლუცია საქართველოს რესპუბლიკაში", წიგნის თანარედაქტორია. მონაწილეობს პროექტებში ამერიკის ერთ-ერთ უნივერსიტეტში:

შემეძლო მაშინ სახლში ჯდომა და ინგლისურად წერა, რაც სრული სიგიჟე იყო. ჩემი მესამე ენაა, მეორეც არა. იცი, როგორ იყო, აი, თითქოს წახვედი სადღაც „პაეზდკაში“, დაივიწყე სახლი და ისეთ რაღაცებს აკეთებ იქ, რასაც სახლში არ გააკეთებდი - ასეთი ვარიანტი გამოვიდა. უცხო გემო, სუნი - ყველაფერს რომ სინჯავ, ყველაფერს ეხები, აგემოვნებ. დიდი გამოხმაურება ჰქონდა, თუმცა იმდენად ინგლისურ გამოცემას არა, რამდენადაც გერმანულს და თურქულს. ძალიან თავისუფალი ვარ წერის დროს, მაგრამ ინგლისურად წერის დროს - უფრო თავისუფალი. ისეთი რაღაცები გავაკეთე, რასაც ქართულად არ ვიზამდი. უფრო თავისუფალ ასოციაციაში მივდიოდი, უფრო „აღვირახსნილ“ ასოციაციებში. ინგლისურენოვანი სამყარო დამუხტულია და გადატვირთულია კულტურული მომენტებით, თამაშის საშუალება უფრო გაქვს.

მწერლობა ხომ იდეაში თავისუფლებას მოიაზრებს, „აღვირახსნილობას“? თავისუფალი ისედაც არ უნდა ყოფილიყავი?

თავისუფლებას? მწერლობა იდეაში უამრავ რამეს მოიაზრებს, რაც საბოლოოდ არ გამოსდის ავტორს. ღმერთობას მოიაზრებს, შენ ქმნი ახალ სამყაროს, ეჯიბრები შემოქმედს, რაც, რა თქმა უნდა, ყოველთვის მარცხით მთავრდება. არასოდეს მოდის ის შედეგი, რომელიც თავიდან იყო ჩაფიქრებული, თუმცა თავისუფლებაც არის.

მკითხველი? თუნდაც ქართველი მკითხველი როგორ აღიქვამს ამ თავისუფლებას?

მკითხველები არ განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. ყველას თავისი კლიშე უდევს თავში - ქართველსაც, ინგლისელსაც და ამერიკელსაც. ყველას თავისი პრიორიტეტი აქვს და თავისი წარმოდგენა. აბა, ეს როგორ არის გაკეთებული, ის როგორ არის; იქ რა არის წამოწეული, რა მომენტია. პოლიტიზებული და ანგაჟირებული მკითხველი ყველგან ერთნაირადაა.

მაგრამ ამ მკითხველს სხვაგანაც აქვს გავლენა პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე, ისე როგორც „მელია-ტულეფია Fox-Trot”-ის გამო მოხდა?

ამ შემთხვევაში ეს არ იყო მკითხველის გავლენა, ეს პოლიტიკური ამბები იყო, სადაც გამოიყენეს გაზეთიც, მკითხველიც და სხვაც. აქ სხვა რაღაც იყო და მკითხველთან და ვიღაცის ლაპარაკთან კავშირი არ ჰქონდა. ყველგან არის ასეთი ჯგუფები, სადღაც ჰარი პოტერი არ უნდათ, სადღაც ჰეკლბერი ფინი, მაგრამ ბევრგან ისეთი გამართული სისტემაა როგორც დემოკრატიის, ისე სასამართლოს თვალსაზრისით, რომ საფრთხე არ არსებობს. „მელია-ტულეფია“ ნაღდ ამბავზეა. ეს ამბავი პირველად მე მოვისმინე 2003 წელს. ეს იყო ორი ამერიკელის მოგზაურობა სვანეთში და 17-წუთიანი ფილმი, რომელიც მაშინ ვნახე. ამ რიტუალის შესახებ კი ივანე ჯავახიშვილთან ამოვიკითხე ჯერ კიდევ 1991 წელს, ნაყოფიერების  რიტუალია, რომელიც ბევრ სხვა ქვეყანაშიც იყო. იმ პერიოდში „ჯაზის ცხოვრება“ დავამთავრე და დავფიქრდი, აბა, ახლა რა გავაკეთო, საით წავიდე, ყოველთვის ჩნდება ეს დეფიციტი. დავფიქრდი ამ სიუჟეტზე. მაშინ გაჩნდა შესაძლებლობა, რომ თვენახევრით წავსულიყავი ამერიკაში და მემუშავა ამ ამბავთან დაკავშირებულ მასალებზე. გარდა ქართული ამბებისა, ამ რომანში არის ოციანი წლების ამერიკაც. დავაგროვე მასალები, ჩამოვედი, აქაც ველაპარაკებოდი ხალხს. დავჯექი ეროვნულ ბიბლიოთეკაში და ოციანი წლების გაზეთებსა და ჟურნალებს ვკითხულობდი. ახლაც მახსოვს, ალერგია დამემართა. ყველაფერი წავიკითხე და დავიწყე წერა. ყოველთვის მქონდა დიდი სიყვარული ამ წლების ქართული და თბილისური კულტურის, ქართული მოდერნიზმის, რაზეც ძალიან ცოტაა დაწერილი, თან სულ არაქართველების მიერ. ეს მასალები, ყველაფერი, შეიყარა და დავწერე წელიწადნახევარში.

არ გიფიქრია, მოდი, ასე დავწერ, აი, სიტყვაზე, სტივენ კინგივით, და გაიყიდება.

არა, ასეთი პროფესიონალი არა ვარ, რომ დავჯდე და გაყიდვაზე ვიმუშაო. ცოტას ვწერ, ძნელია წერა. „დაგნი“ რომ დავიწყე, მინდოდა ამ ქალის ამბავი მომეყოლა. ევროპიდან ჩამოვიდა ასეთი ქალი, ჩამოვიდა იმ პერიოდის თბილისში... და მეოცე გვერდზე მივხვდი, რომ მომბეზრდა და დავიწყე პარალელურად მეორე ამბის მოყოლა, რომელიც სულ სხვა რაღაცაა - ფანტასმაგორიული, მისტიკური, კულტუროლოგიური თამაში, რომელიც მიჰყვება თემას, რა თქმა უნდა, იკვეთება მერე და ერთად ვითარდება. თუმცა უბრალოდ რომ მომეყოლა ამბავი, დარწმუნებული ვარ, ამ წიგნს უფრო მეტი მკითხველი ეყოლებოდა, ევროპაში მით უმეტეს, უყვართ ასეთი ამბები. ახლა რომ ვიწყებდე, არა მგონია იგივე გზა ამერჩია, ახლა სულ სხვა სიტუაციაა. ჩემი წიგნები უკვე ძველმოდურია. ეგეთ წიგნებს აღარავინ წერს. ახლა უფრო ფენტეზის, ნარატიულ, ხატოვან რაღაცებს წერენ. თუმცა ისევ ვამბობ, რომ ლიტერატურა არის შემოქმედებითი თამაში, გარდასახვა უპირველეს ყოვლისა. ძალიან მესიმპათიურება როულინგი, „ჰარი პოტერი“, მაგრამ უფრო ბავშვებისთვისაა. აი, ტოლკინის უკან კი დგას უდიდესი კულტუროლოგიური სამუშაო, რომელიც მან ჩაატარა, შუასაუკუნოვანი, კელტური და საერთოდ, ევროპული მითოლოგიიდან შექმნა რაღაც ახალი არქეტიპები. ის სულ სხვა დონის ნაწარმოებია, ფენტეზის 80% ამ არქეტიპებს ადგას და წოვენ სისხლს, შტამპავენ და შტამპავენ. მაგ ყველაფერს ცოტა ხანში კომპიუტერი დაწერს, ეგ იქნება მაკდონალდსივით, ბიგმაკივით. არც კინგი, არა, ეს მაინც ჩემთვის გასართობია, სერიოზულ ლიტერატურად ვერ აღვიქვამ.

ერთგან თქვი, მე ამბებს არ ვყვებიო, რა ელის წიგნს, რომელიც ამბავს არ ყვება?

არსებობენ წაუკითხავი წიგნები, დიდი, წაუკითხავი წიგნები, რომლებსაც აქვთ თავიანთი ადგილი მსოფლიო ლიტერატურასა და კულტურაში და გამომცემლობები გამოსცემენ ასეთ წიგნებს. არნო შმიტის "ფსკერას სიზმარი" გამოსცა ახლა იმ გამომცემლობამ, რომელმაც „დაგნი“ დაბეჭდა. დაფინანსებული იყო იმ ფონდის მიერ, რომელიც ცდილობს, არნო შმიტი მიიტანოს მკითხველამდე. სრულიად წაუკითხავი წიგნია. ასეთი წიგნებიც არსებობს. ჩემს წიგნებს დიდად მანდ არ განვიხილავ, რადგან ახლა გაცილებით მარტივად ვწერ, ვიდრე თუნდაც „ღვინომუქი ზღვა“ იყო. სიმარტივისკენ წავიდა ყველაფერი.

რა შეიცვალა?

ასაკი, დრო... ჩემი კუნთები სხვანაირად მოძრაობდა ადრე, გაცილებით ცოცხალი იყო...

ზურაბ ქარუმიძის წიგნები ჯერ არ თარგმნილა, გარდა „დაგნისა“, რომელიც ინგლისურად დაწერა და შემდეგ თურქულად და გერმანულად ითარგმნა. რთულია, რთულად სათარგმნი, ამიტომაც ვერ რისკავენ უცხოელი გამომცემლებიო. შეთანხმებაც იყო და კონტრაქტიც „ღვინომუქი ზღვის“ ინგლისურ ენაზე გამოსაცემად, ამერიკაში ვინც გამოსცა „დაგნი“, იმ გამომცემელთან, მაგრამ საბოლოოდ მაინც ვერ მოხერხდა. ამერიკაში ცხოვრების დროს ორი მოთხრობა თვითონ თარგმნა, რომლებიც დაიბეჭდა ჟურნალ Clockwatch Review-ში. სხვა ტექსტების თარგმნას არ აპირებს, რადგან ძველ ტექსტებთან მიბრუნება არ უნდა, და საერთოდ, მიბრუნება არაფერთან უყვარს: „როცა რაღაცას უკვე დაწვავ შენში, იქ აღარ უნდა მიბრუნდე. თარგმანი კი არა, წაკითხვაც კი არ მიყვარს ჩემი ძველი ნაწერების“.

„ჯაზის ცხოვრებაზე“ მუშაობის დროსაც ომია. როგორც თავად ამბობს, „ყველაფერი ისევ და ისევ პოლიტიკური ჯაზის“ ფონზე მიდის. არის ომი, რადიო “სინდიკატი”, სადაც ჯაზის შესახებ გადაცემებს აკეთებს და მიჰყავს ტელეგადაცემა „ღამის საუბრები“ პირველ არხზე. დოკუმენტური პროზა მანამდე არ დაუწერია. აკეთებს ჩანახატებს როგორც ჯაზის მიმდინარეობებზე, ასევე კონკრეტულ შემსრულებლებზე და გროვდება ინფორმაცია. ხვდება, რომ უფრო პანორამული სურათის გაკეთებაც შეიძლება. ერთ მშვენიერ დღეს ჯდება და იწყებს სულ თავიდან - ქართული ლიტერატურული ენით და ქართული მინიშნებებით ჯაზის ისტორიის მოყოლას. ასე აეწყო ჯაზის ქრონიკა ქართულად, ჯაზი - ქართველებისთვის. ამბობს, რომ ყველაზე მეტი მკითხველი მის ამ წიგნს ჰყავს.

 

„ყვავილობიდან“  „Untergang“-მდე - ისევ  ჯაზი და საჯარო მოხელის  „მოგზაურობა ევროპაში“  

რამდენიმე წლის შემდეგ ჯაზი მის კიდევ ერთ წიგნს, „ჯაზის ყვავილობას“, გამოკვებავს, ოღონდ უკვე არადოკუმენტურს და გაჩნდება ერთ-ერთი საუკეთესი მისტიფიკაცია, კულტუროლოგიური თამაში და პარალელური სამყარო ჯაზის, დასავლეთის, საბჭოთა კავშირის და საბჭოთა საქართველოს მონაწილეობით. 2010 წელს ამერიკანისტიკის მაგისტრანტებს უკითხავდა ლექციათა კურსს - „ჯაზი, როგორც ქალაქური კულტურა“. ლიტერატურის კურსი კი 1991 წლის შემდეგ აღარ წაუკითხავს. იმ დროს ფსიქოლოგიისა და ფილოსოფიის ფაკულტეტების სტუდენტებს დასავლურ ევროპულ ლიტერატურას ასწავლიდა. „ფაუსტზე უნდა მქონოდა ლექცია, ეს იყო 1991 წლის 22 დეკემბერი, იმ დღეს სამოქალაქო ომი დაიწყო, ამით დამთავრდა ჩემი უნივერსიტეტები“. ლექციების კითხვა არ უყვარს, ახლაც ხშირად სთავაზობენ უნივერსიტეტები თანამშრომლობას, „პედაგოგიკური უნარი მაინცდამაინც არ მსდევდა არასოდეს, ერთი-ორი საჯარო ლექცია კი, ბატონო, მაგრამ სალექციო კურსი - არა“. ორი წელი მიჰყავდა გადაცემა „ღამის საუბრები“ პირველ არხზე, ბლოგებს წერდა, იყო საქართველოში გამოცემული ინგლისურენოვანი ჟურნალების "საქართველო კავკასიის პროფილი" და "კავკასიის კონტექსტი“ რედაქტორი. მონაწილეობდა  ჟურნალ „ახალ დროების“ გამოცემაში, რომლის მხოლოდ ორი ნომერი დაიბეჭდა. ახლა ზურაბ ქარუმიძე მთავრობის ადმინისტრაციაში მუშაობს, საგარეო პოლიტიკის განყოფილებაში მრჩევლად.

მუსიკოსობა მინდოდა მთელი ცხოვრება. ვსწავლობდი, მაგრამ მოხდა ისე, რომ მესამე კლასიდან გამომიყვანეს. მე თვითონ ვითხოვდი, მაგრამ მერე გრძნობდი, რომ მაგრად მივქარე. ახლა მთელი ეს ჩემი მუსიკალური ახირება ტექსტებში გადამაქვს. მუსიკოსი ვიქნებოდი, დავწერდი მუსიკალურ ოპუსებს, ვიდირიჟორებდი და ვიცხოვრებდი მუსიკით... სიბერის ჟამს დავიწყე, ასე ვთქვათ, საჯარო მოხელეობა, ცხოვრებაში არანაირი საჯარო მოხელე არ ვყოფილვარ, მაგრამ მოხდა ისე რომ, შევრჩი იმ სიტუაციას. რაღაც მიღწევებში, რაც არის ევროპასთან ინტეგრაციის თვალსაზრისით, მეც მაქვს მიღებული მონაწილეობა, არც ისე მცირე და ეს ძალიან მახარებს.

იმ პირველ დელეგაციაში იყავი, რომელიც სავიზო ლიბერალიზაციის ამოქმედების დღეს გაფრინდა ევროპაში, როგორი იყო ეს დღე?

იმ დღეს კონფერენცია ჩატარდა ათენის უნივერსიტეტში. მსჯელობა რომ დაიწყო, რა დავარქვათ კონფერენციასო, არც მიფიქრია, ისე ვუთხარი - „საქართველო - ევროპიდან ევროპამდე“.  მე მიმყავდა კონფერენცია. ეს ქვეყანა იყო ადრე ევროპის ნაწილი, მაგრამ ამოვარდა და ახლა ისევ ბრუნდება. საქართველო ცხრაასიან წლებში უკვე იყო ევროპული ქვეყანა. „დაგნის“ რომ ვწერდი, ჩემმა მეუღლემ თავისი ბებიის ბიბლიოთეკიდან მომიტანა 1901 წლის ჟურნალი „კვალი“, მთელი წლის შეკვრა. მაინტერესებდა, დაგნიზე ხომ არაფერი ეწერა, ვერაფერი ვიპოვე, მაგრამ მთელი წლის მასალა რომ წავიკითხე, დავრწმუნდი, რომ საქართველოში ჯერ კიდევ 1901 წელს იყო ევროპული საზოგადოება, სამოქალაქო საზოგადოება. ქალები სწავლობენ უცხოეთში და უკან ბრუნდებიან, იწყება ქალთა უფლებების დაცვა და ზრუნვა უპოვარ ხალხზე, სოციალური პროექტები, ბავშვების განათლება, უფასო წიგნების დარიგება, ევროპული ფილოსოფიური აზრის თარგმნა. ყველა ნომერი იწყებოდა რაღაც ნაწყვეტით ნიცშეს ან ჰერბერტ სპენსერის ნაშრომებიდან. იყო ქრონიკა, მაგალითად, დღეს თბილისის საკრებულო შეიყარა, რომ ემსჯელათ საკითხზე, როგორი სანიტარული მდგომარეობაა თბილისის ბორდელებში. დახურვა კი არა, სანიტარული წესრიგი. ქართული ღვინო იღებს ოქროს მედალს სადღაც. ოციან წლებში ახალი ძალა წამოვიდა და დაიწყო ქართული მოდერნიზმის პერიოდი. ეს რომ გაგრძელებულიყო, თუნდაც მეორე მსოფლიო ომამდე, როგორც ბალტიისპირეთის ქვეყნებში, ჩვენ ახლა სხვა ქვეყანა ვიქნებოდით. ევროპა ახირება კი არ არის, ეს ჩვენი ცივილიზაციური არჩევანია, იდენტობის არჩევანია, რომ ევროპაში გვინდა; ეს არის სოციალურ-კულტურული დისციპლინის დალაგების პროცესი, რომელსაც უზარმაზარი წინააღმდეგობა ხვდება, მაგრამ გასაკეთებელია ეს ყველაფერი.

ლიტერატურულ ევროპაში თუ მაინც ვართ?

კი, ლიტერატურულ ევროპაში ნამდვილად ვართ. ძალიან საინტერესო მწერლები გამოჩნდნენ, ახალგაზრდა მწერლები. ძალიან მრავალფეროვანია ის, რაც დღეს ხდება და ფრანკფურტმაც ძალიან წაახალისა ეს მომენტი, რადგან ძალიან ბევრი ავტორი ითარგმნა. ახლა რასაც ვწერ, იქ ერთ-ერთი პერსონაჟის პირით მიწერია, რომ ჩვენ კი შევალთ ევროპაში, მაგრამ ევროპა დაგვხვდება? რა თქმა უნდა, ეს ძალიან სარკასტული ნათქვამია, თუმცა ევროპას ახლა ძალიან რთული პერიოდი უდგას, საკუთარი თავის განახლების პერიოდი აქვს, ხელახლა უნდა გაიაზროს თავისი თავი. ძველი ინგრევა და ახალი ჯერ არ ჩანს. ძალიან ზოგადად რომ ვთქვა, პოსტმოდერნიზმმა თავი ამოწურა უკვე ყველაფერში და ყველგან - ლიტერატურაშიც, პოლიტიკაშიც, მთელ მსოფლიოში. გაჩნდა მოთხოვნილება უფრო მძლავრი მოდერნისტული ელემენტების ხელახალი გაცოცხლების, მეტი სიღრმისეული  ემოციურობის, მეტი მისტიკის. ხელახლა გააზრების, ფასეულობების ცვლილების, გადაფასებების ეპოქაა ახლა. ამას წინათ ვკითხულობდი ჰენრი კისინჯერის სტატიას, სადაც ამბობს, რომ ჩვენ პირველ ყოვლისა, ახლა უნდა ვიფიქროთ, ხელოვნური ინტელექტი რას გვიზამს, კომპიუტერული ინტელექტიო. ძალიან კარგი მეტაფორა მოაქვს: ჩვენ ახლა ვგავართ აცტეკებსა და მაიას, რომლებსაც უახლოვდება ჩუტყვავილა და ესპანელი დამპყრობლები. აი, მაგ მდგომარეობაში ვართ, საით წავა ეს ყველაფერი, არავინ არ ვიცით. ჩვენ შეიძლება ამ ტექნოლოგიების წყალობით აღმოვჩნდეთ ოლდოს ჰაქსლის „საოცარ ახალ სამყაროში“.

ადამიანზე საშიშია მანქანა?

ჯერჯერობით ადამიანი უფრო საშიშია, რომელიც არ ფიქრობს, რა შეიძლება გამოვიდეს იმ ხელოვნური ინტელექტიდან და გაუაზრებლად აგრძელებს მუშაობას. როცა მანქანა თავის ფიქრს დაიწყებს და თავის თამაშს, არავინ იცის, რა იქნება. წარმოუდგენელი რაღაცების წინაშე დავდექით, თუნდაც პოლიტიკაში. მსოფლიო საგარეო პოლიტიკაში თუ შიდაპოლიტიკურ ცხოვრებაში. ძალიან ძნელია განსაზღვრო, რა ეტაპი იწყება. ხდებოდა ხოლმე ასე, ასეთი რაღაცები ციკლურია და გადაივლის. ლიტერატურის განვითარებაშიც ასეა, არის დაცემის პერიოდიც, მერე აღმასვლაა, ფაქტია, რომ ისტორია არ დამთავრებულა, არაფერი არ დამთავრებულა.

მომავალში ვინ დაწერს, რას დაწერენ?

არ ვიცი, მომავალი მწერლები ვინ იქნებიან და როგორი. ძალიან რთული პერიოდია. იმდენად დიდია ეს ინფორმაციული ნაკადი, რომელიც მოდის ინტერნეტიდან და იმდენად ნაკლები სივრცე რჩება მარტო დარჩენისთვის, რომ დაჯდე და რაღაცები გაიაზრო და იმდენად მარტივია ამ დიდ ნაკადში  რაღაც პატარა თევზების დაჭერა და რაღაცების გაკეთება, რომ არ ვიცი, საერთოდ რა იქნება სამომავლოდ მწერლობა, ლიტერატურა, ხელოვნება და ასე შემდეგ. თავისთავად ინფორმაციის ფლობა არაფერს ნიშნავს, რამდენად შემოქმედებითად დაამუშავებ ამ ინფორმაციას, ეს არის მთავარი, თორემ ინფორმაციის დაყრა არაფერია. მომავლის ძირითადი გამოწვევაც ეგ არის, ფაქტობრივად.

ქართულ ენაზე მწერალი ხალხის მომავალი რა იქნება?

ეს ძალიან რთული საკითხია. ამ დროს სულ ვფიქრობ ირლანდიელებზე, რომლებმაც ირლანდიური გადადეს გვერდზე და შექმნეს ინგლისური ლიტერატურა, საუკეთესო ინგლისური ლიტერატურა. მათ რომ ირლანდიურად ეწერათ, არ გვეცოდინებოდა, ვინ არის ჯონათან სვიფტი, ოსკარ უაილდი, ჯეიმზ ჯოისი, სემუელ ბეკეტი, უილიამ ბატლერ იეიტსი, უბრალოდ არ გვეცოდინებოდა. არავინ იცის, რა ენაზე დავწერთ, შეიძლება ჩინურად დავწეროთ. მომავალში რა იქნება, ვერ გეტყვით. ისე, მე მგონი, დღეს ინგლისური უფრო მუშაობს. როგორც იქნა მივხვდი, რომ ახალგაზრდა თაობამ რუსული აღარ იცის. ალბათ, ძალიან რთული დღეები დაუდგება სამომავლოდ მცირე ენებს, ლიტერატურას. ისევ თარგმანი თუ გადაარჩენს და ეს ფრანკფურტის ამბავიც ისე გამოვიდა, რომ საქართველო გამოჩნდა ევროპული ლიტერატურის სცენაზე საკმაოდ კარგად და საინტერესოდ. რაც უფრო მეტი, დიდი ევროპული ენა მოინდომებს ქართული რაღაცის შეტანას თავის განზომილებაში, მით უკეთესი იქნება ჩვენთვის, ამით გადავრჩებით. ისე როგორც პოლიტიკაშია - პატარა ქვეყანა ვართ, მაგრამ გლობალურ კონტექსტში რაღაც-რაღაცები შეიძლება ჩვენგანაც იხეირონ. როგორც ენერგომატარებლების ნაკადი და ასე შემდეგ, ასეა ლიტერატურაც. რამდენადაც ჩვენ დავაინტერესებთ „დიდ თევზებს“ ჩვენი არსებობით, იმდენად გვაქვს გადარჩენის შანსი. შეიძლება ამას პარაზიტული არსებობა დავარქვათ, მაგრამ გადავრჩებით. გადავრჩებით ისე,  როგორც 3 000 წელი გადავრჩით. ზოგჯერ ამ „დიდი თევზების“ გვერდით მივცურავთ, მიყვებით, ეგრე ვართ.

ზეროტუსტრა შენი ახალი პერსონაჟია, თან ნიცშე, თან ყველაფრის „განულება“, ირონიაა?

ზეროტუსტრა? ალბათ, ირონიაა, სარკაზმი. თუმცა ბოლომდე ვერ ვიტყვი, შეიძლება - რაღაც ახლის დაწყებისკენ სწრაფვაც. აქ ორი ავტორი, ნიცშე და კეროლი ერთიანდება როგორღაც, ხშირად არის ჩემს ტექსტებში ორივე. ეს რომანი მაინც დაცემაზეა, დაკნინებაზე, აი, სახელიც ეგეთი აქვს - „Untergang: მოგზაურობა ევროპაში“,100 წლის წინ გამოსული ოსვალდ შპენგლერის "ევროპის მწუხრივით" (Der Untergang des Abendlandes). ორი წლის წინ ზედიზედ მომიხდა ევროპაში წასვლა, რამდენიმე ქალაქში და იქიდან წამოვიდა შთაბეჭდილებები. ჩემი სპეციალობიდან გამომდინარეც - დასავლეთევროპულ ლიტერატურას და კულტურას ვსწავლობდი. რაღაცები დაგროვდა და გადავწყვიტე, რომ შეიძლება აქედან რაღაც გამოსულიყო. ვნახოთ, ჯერ პროცესში ვარ. არ ვიცი, რამდენი ხანი დამჭირდება. ამ ასაკში უკვე არ მეჩქარება არსად და არ ვცდილობ, აბა, ჩქარა გამოვაცხო, როცა დამთავრდება, დამთავრდება. ჯერ კიდევ გასავლელია რამდენიმე ევროპული ქალაქი, მერე კიდევ რაღაც-რაღაცები ასახსნელია. ამ წიგნის შესამზადებელი სამუშაო ჩატარებულია მთელი ჩემი ცხოვრების განმავლობაში, შეიძლება ასეც ითქვას!

„აქ კიდევ სალვადორ დალი წამოიჭიმა თავისი სტეკით, მაღლა აღაპყრო და განაცხადა: „დიახ! მე კავკასიიდან ველი დიდ გეოპოლიტიკურ ბავშვურ ამბებს, მე ვიყო მარტორქა!“ ლუის ბუნიუელი, სიმთვრალით მოჭუტული, წამობარბაცდა და ზეროტუსტრას უთხრა: „თვალში რომ ჩამივარდე, ხელს არ ამოვისვამ, იცოდე...“ და დაასლოკინა. რასაც ალისტერ კროულისგან წამოსული შეძახილი მოჰყვა: „მოგიტყანთ გურჯიევი!“ „აჩუუუ, ცხენო! მთელ ჩემ სამეფოს გამოვდივარ!“ - დასჭექა შექსპირმა და ფაეტონი ჯერ ადგილს მოსწყდა და მერე თვალსაც მიეფარა, ტენორ-კლარნეტ-დუდუკის ფონზე... ზეროტუსტრა იდგა დამუნჯებული, როგორც რომ უმწიფარი ბიჭი, ბოზმა ქალმა კაბა რომ აიწია და რაღაცა რომ დაანახა, „ის რამე“... („Untergang: მოგზაურობა ევროპაში“)

ბედნიერ ყირამალას გისურვებთ ზურაბ ქარუმიძის სათამაშო ველსა და ევროგვირაბებში  - დროისა და სივრცის „ზერო“ ნიშნულებიდან უსასრულობაში!..