პაულ ცელანის წინამდებარე ტექსტი, რომელიც ენისა და პოეტური სიტყვიერების გერმანული აკადემიის წინაშე წარმოთქმულ სამადლობელ სიტყვას წარმოადგენს, მიჩნეულია მე-20 საუკუნის მეორე ნახევრის ევროპული პოეტოლოგიური ესსეისტიკის ყველაზე იდუმალ არტეფაქტად, იმავდროულად კი – XX საუკუნეში დაწერილ პოეტურ მანიფესტებს შორის ყველაზე უფრო უჩვეულო და ბნელ მანიფესტად, რომლის “ერთადერთი” არგუმენტირებული და დამაჯერებელი ინტერპრეტაცია იმდენია, რამდენიც – ცელანის ურიცხვი მკვლევარი. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ტექსტის შინაარსი, სულ მცირე, მარტინ ბუბერის, თეოდორ ადორნოს და, პირველ რიგში, მარტინ ჰაიდეგერის ნააზრევთან დიალოგის ინტენსივობით არის ნიშანდებული, მისი უნიკალობა მაინც ფორმაშია საძიებელი: ცელანი უარს ამბობს აზრის, კონცეპტის, იდეის რეპრეზენტაციაზე. ამის სანაცვლოდ, იგი თვალს ადევნებს და აღწერს რეპრეზენტაციის ყოვლისმომცველ კრიზისს, ენის “ბორძიკს”, ერთმანეთთან პოეტური და საკომუნიკაციო ენების შეჯახების პროცესს, მეტიც – თვით ამ პროცესით გაოგნების პროცესს, რომელიც აუქმებს გადმოცემული, სიტყვების ყალიბში ჩასმული, “საბოლოოდ” ფორმულირებული იდეის საჭიროებას. ცელანი დუმილის ესთეტიკის ქურუმია და რიტუალი, რომელსაც პოეტი ამ ტექსტის საჯარო წაკითხვით ატარებს, არ ესწრაფვის აუდიტორიასთან კომუნიკაციას, პირიქით, კომუნიკაციის ხანგრძლივი ერთმნიშვნელოვნებიდან ამ უკანასკნელის გამოყვანას და პოეტური დაბნეულობის გამოცდილებასთან მის ზიარებას ცდილობს. ამ ურთულეს მიზანს ემსახურება უამრავი ცეზურა, წინადადებების გახლეჩა განმარტებებით და დაზუსტებებით, აუდიტორიის მიმართულებით წერტილოვანი დარტყმებივით გაშვებული “ქალბატონებო და ბატონებო”, ბიუხნერის შემოქმედების ორბიტაზე მისი ნევროზული ბრუნვა და ციტატებსა და ციტატებს შორის შეყოვნებათა გადაქცევა ხიდებად, რომლებზეც ბიუხნერის პერსონაჟები გადარბიან მორიგი “პოზიციის” დასაკავებლად. რა თქმა უნდა, ეს ტექტი მოსასმენად არ დაწერილა, ის იმთავითვე წასაკითხად იყო ჩაფიქრებული, ოღონდ... ყურის გავლით წასაკითხად.
ტექსტი თარგმნილია შემდეგი გამოცემიდან: Paul Celan. Der Meridian. In: Gesammelte Werke in sieben Bänden. Dritter Band. Frankfurt am Main, Suhrkamp Verlag 1983. S. 187-202.
დათო ბარბაქაძე
მერიდიანი
სიტყვა, წარმოთქმული გეორგ ბიუხნერის პრემიის გადაცემისას.
დარმშტატი, 1960 წლის 22 ოქტომბერი.
ქალბატონებო და ბატონებო!
ხელოვნება, როგორც გახსოვთ, მარიონეტული, იამბურ-ხუთტერფიანი და – ეს თვისება, პიგმალიონს და მის ქმნილებას თუ დავიმოწმებთ, მითოლოგიითაც განმტკიცდება, - უშვილო არსებაა.
ამ სახით წარმოსდგება იგი, როგორც ამა თუ იმ ოთახში, თუმცა არა Conciergerie1-ში, საუბრის საგანი, საუბრისა, რომელიც, როგორც ვხვდებით, შეიძლებოდა უსასრულოდ გაგრძელებულიყო, მასში რომ არაფერი ჩარეულიყო.
მასში რაღაც ჩაერევა ხოლმე.
ხელოვნება ისევ ბრუნდება. ის ბრუნდება გეორგ ბიუხნერის სხვა თხზულებაში, “ვოიცეკში”, სხვა, უსახელო ადამიანებს შორის და – ჩემს თავს თუ უფლებას მივცემ და მორიც ჰაიმანის2 მიერ “დანტონის სიკვდილზე” ნათქვამ სიტყვას მიმართულებას შევუცვლი – კიდევ უფრო “უფერულ ჭექა-ქუხილის სინათლეზე”. იგივე ხელოვნება გამოდის, თუნდაც ამ სულ სხვა დროში, ისევ წინა პლანზე, თაღლითის მიერ საბაზროდ პრეზენტირებული, უკვე არა “მგზნებარე”, “ბობოქარ” და “ელვარე” ქმნილებასთან დაკავშირებული, როგორც – აღნიშნული საუბრის შემთხვევაში, არამედ – უბადრუკი წარმონაქმნის და იმ “არარას” გვერდიგვერდ, რომლითაც ეს წარმონაქმნია “შემოსილი”, - ამჯერად ხელოვნება მაიმუნის სახით ჩნდება, მაგრამ ეს იგივე ხელოვნებაა, ჩვენ ის მაშინვე ვიცანით, რადგან შუბი ხალთაში ვერ დაიმალება.
და ის – ხელოვნება – ბიუხნერის მესამე ნაწარმოებითაც გვიბრუნდება, რომელსაც “ლეონსი და ლენა” ჰქვია. დრო და განათება აქ ჩვენ უკვე აღარ გვეცნობა, ჩვენ ხომ “სამოთხისკენ დევნილები” ვართ, “ყველა საათი და კალენდარი” მალე “დაიმსხვრევა” და, შესაბამისად, “აიკრძალება”, - მაგრამ მანამდე კიდევ “ორივე სქესის ორი პერსონაჟი” შემოდის, “საქვეყნოდ ცნობილი ორი ავტომატი მოვიდა”, და ადამიანი, რომელიც თავის თავზე გვაუწყებს, რომ ის “შესაძლოა მესამე და ამ ორიდან ყველაზე უფრო უჩვეულოა”, “ხრჭიალა ხმით” მოგვიწოდებს, რომ გაგვიკვირდეს ის, რაც ჩვენს თვალწინ არის: “არაფერი, გარდა ხელოვნებისა და მექანიზმისა, არაფერი, გარდა მუყაოს ხუფებისა და საათის ზამბარებისა”.
აქ ხელოვნება ბევრად უფრო უხვად არის თანხლებული, ვიდრე – აქამდე, მაგრამ, ეს თვალში გვეცემა, იგი ტოლია ტოლთა შორის, ეს იგივე ხელოვნებაა: ჩვენთვის ნაცნობი ხელოვნება. – “ვალერიო”, ეს მხოლოდ მაუწყებლის სხვა სახელია.3
ხელოვნება, ქალბატონებო და ბატონებო, იმ ყველაფერთან ერთად, რაც მას ეკუთვნის და დაერთვის კიდეც, პრობლემაც არის, სახელდობრ, როგორც ჩანს, გარდასახვის უნარით დაჯილდოებული, გამძლე და სიცოცხლისუნარიანი, მსურს ვთქვა: მარადიული.
პრობლემა, რომელიც მოკვდავს, კამილს, და – დანტონს, რომელიც მხოლოდ მისი სიკვდილით არის გასაგები, ერთმანეთის გვერდიგვერდ სიტყვების განთავსების უფლებას აძლევს. კარგია ხელოვნებაზე საუბარი.
მაგრამ, როცა საუბარია ხელოვნებაზე, ისევ და ისევ არის ვიღაც, ვინც აქვეა და... დაუდევრად ისმენს.
უფრო ზუსტად: ვიღაც, ვინც ისმენს და ყურს უგდებს და ხედავს... და მერე აღარ იცის, რას ეხებოდა საუბარი. ის კი მოსაუბრეს უსმენს, ის “მოსაუბრეს ხედავს”, მან ენა და სახე აღიქვა, ამასთან ერთად კი – ვინ შეძლებდა, ამ ნაწარმოების ფარგლებში, ამაში ეჭვის შეტანას? –, ამასთან ერთად კი – სუნთქვაც, ანუ – მიმართულება და ბედი.
რა თქმა უნდა, თქვენ უკვე დიდი ხანია მიხვდით, რომ ეს ის არის, ვისაც ასე ხშირად ციტირებენ, რაც შემთხვევითი სულაც არ გახლავთ, და ის ყოველ წელს ხელახლა გსტუმრობთ – ლუსილი.
ის, რაც საუბარში ჩაერია, ჯიუტად და გაბედულად მოქმედებს, ჩვენთან ერთად აღმოჩნდება რევოლუციის მოედანზე, “ოთხთვალები ჩამოდგებიან და ადგილიდან აღარ იძვრიან”.
ყველა თანამგზავრი აქ არის, ვერავის მოვისაკლისებთ: დანტონი, კამილი, სხვები. ყველა მათგანს აქვს, აქაც აქვს, სათქმელი, ხელოვნებით მდიდარი სათქმელი, და მათ ეს სათქმელი მიაქვთ ამ კაცთან, აქ საუბარია, ბიუხნერს ზოგჯერ ციტირების მეტი არაფერი სჭირდება, ერთობლივად სიკვდილის-კენ-სვლაზე, ფაბრს სულაც “ორჯერ” სიკვდილი სურს, თითოეული მათგანი მაღლდება, - მხოლოდ თითო-ოროლა ხმა, “ზოგიერთი” – უსახელო – “ხმა” მიიჩნევს, რომ ეს ყველაფერი “ერთხელ უკვე მომხდარი და მოსაწყენია”.
და აქ, სადაც ყველაფერი დასასრულს უახლოვდება, გახანგრძლივებულ წამებში, როცა კამილი – არა, არა ის, არამედ ერთი თანამგზავრთაგანი –, როცა ეს კამილი თეატრალურად – გული არ მითმენს, რომ არ ვთქვა: იამბით – იმ სიკვდილით კვდება, მისივე სიკვდილად რომლის აღქმასაც მხოლოდ ორი სცენის მერე, მისთვის უცხო – მისთვის ასერიგად ახლობელი – სიტყვით შევძლებთ, როცა კამილის ირგვლივ პათოსი და სასამართლო განაჩენი “თოჯინის” და “მოსაქაჩი ძაფის” ტრიუმფს ადასტურებენ, აქვეა ლუსილი, ხელოვნებისთვის ბრმა, იგივე ლუსილი, ვისთვისაც ენა რაღაც პიროვნულს და შეგრძნობადს ფლობს, აქ კიდევ ერთხელ ჩნდება იგი, მოულოდნელ “მეფეს გაუმარჯოს!”-თან ერთად.
ტრიბუნაზე (სისხლიან ეშაფოტზე) წარმოთქმული ამდენი სიტყვის მერე – სიტყვა და მერე როგორი სიტყვა!
ეს ანტი-სიტყვაა, ეს ის სიტყვაა, რომელიც “მოსაქაჩ ძაფს” წყვეტს, სიტყვა, რომელიც ქედს აღარ უხრის “დაყუდებულ ბუზიყლაპიებს და ისტორიის სააღლუმე ცხენებს”, ეს თავისუფლების აქტია. ეს ნაბიჯია.
ცხადია, ეს ჟღერს – და იმის გათვალისწინებით, ამის შესახებ რის თქმასაც ახლა, ანუ დღეს, ვბედავ, არ არის შემთხვევითი –, ეს ჟღერს, უპირველეს ყოვლისა, როგორც “ancien regime”-ის4 აღიარება.
მაგრამ აქ არ ცხადდება – ნება მიეცით ასევე პეტრე კროპოტკინისა და გუსტავ ლანდაუერის ნაშრომებზე გაზრდილ ადამიანს, ეს ხაზგასმით აღნიშნოს –, არ ცხადდება მოწიწება არც მონარქიის და არც გუშინდელი დღის კონსერვაციის წინაშე.
აქ მოწიწება ცხადდება ადამიანური საწყისის აწმყოს დამმოწმებელი უდიდებულესობის, აბსურდის, წინაშე.
ამას, ქალბატონებო და ბატონებო, არ გააჩნია ერთხელ და სამუდამოდ დარქმეული სახელი, მაგრამ მე ვფიქრობ, რომ ეს არის... თხზულება.
“ოჰ, ხელოვნება!” თქვენ ხედავთ, რომ მე კამილის ამ სიტყვას ვერ ვწყდები.
შეიძლება, და ამას სრულად ვაცნობიერებ, ამ სიტყვის ამგვარად თუ იმგვარად წაკითხვა, შეიძლება სხვადასხვაგვარი აქცენტის დასმა: თანადროულის მწვავედ აქცენტირება, ისტორიულის გრავისი – ლიტერატურულ-ისტორიულისაც –, ცირკუმპლექსი – სიგრძის ნიშანი – მარადიულის.
მე აქცენტს ვსვამ – სხვა არჩევანი არ მაქვს –, მე აქცენტს ვსვამ სიმწვავეზე.
ხელოვნება – “ოჰ, ხელოვნება”: გარდასახვის უნართან ერთად, მას გააჩნია ყველგანყოფნის ნიჭიც –: ის გვხვდება “ლენცშიც”, მასშიც – თავს უფლებას ვაძლევ, რომ ამაზე ყურადღება გავამახვილო –, ისევე, როგორც “დანტონის სიკვდილში”, ეპიზოდურად.
“მაგიდასთან ლენცი ისევ კარგ ხასიათზე იყო: ლაპარაკობდნენ ლიტერატურაზე, ეს კი მის სფეროს წარმოადგენდა...”
“იმის შეგრძნება, რომ რაც იქმნება, სიცოცხლეს იძენს, ამ ორივეს აღემატება და სახელოვნებო საქმეში ერთადერთი კრიტერიუმია...”
მე მხოლოდ ორ წინადადებას მოვუხმე, გრავისთან დაკავშირებული არასუფთა სინდისი მიკრძალავს, რომ დაუყოვნებლივ არ გაუწყოთ ამის შესახებ, - ამ მონაკვეთს, ყველა სხვა მონაკვეთის უწინარეს, ლიტერატურულ-ისტორიული მნიშვნელადობა გააჩნია, იგი “დანტონის სიკვდილიდან” უკვე ციტირებულ საუბართან ერთად უნდა იქნას წაკითხული, აქ გადმოცემულია ბიუხნერის ესთეტიკური კონცეპცია, აქედან უკვე შეგვიძლია, ბიუხნერისეული “ლენცის” ფრაგმენტთან გამომშვიდობებულები, რაინჰოლდ ლენცს5 ვეწვიოთ, შემქმნელს ნაშრომისა “შენიშვნები თეატრზე”, ამის მერე კი, ისტორიული ლენცის მერე, მაშასადამე, დავუბრუნდეთ მერსიეს ლიტერატურული თვალსაზრისით ესოდენ მდიდარ “Elargissez l’Art”-ს6, ეს ადგილი თვალწინ გადაგვიშლის ხედებს, აქ არის წინსწრებული ნატურალიზმი, აქ არის წინსწრებული გერჰარტ ჰაუპტმანი, აქ ბიუხნერის პოეტური შემოქმედების სოციალური და პოლიტიკური ფესვებიც მოიძიება და მოიხილება.
ქალბატონებო და ბატონებო, ეს რომ აღუნიშნავი არ დავტოვე, თუმცა კი ამშვიდებს, დაე, მხოლოდ დროებით, ჩემს სინდისს, მაგრამ იმავდროულად იმასაც წარმოგიჩენთ, ეს კი ხელახლა მიფორიაქებს სინდისს, - იმასაც წარმოგიჩენთ, რომ მე ვერაფრით ვთავისუფლდები რაღაცისგან, რაც მე ხელოვნებასთან დაკავშირებული მგონია.
მე მას ვეძებ აქაც, “ლენცში”, - ჩემს თავს უფლებას ვაძლევ, ამაზე მიგანიშნოთ.
ლენცმა, ანუ ბიუხნერმა, “ოჰ, ხელოვნება”, ერთობ აბუჩადამგდები სიტყვებით დაახასიათა “იდეალიზმი” და მისი “ხის თოჯინები”. ის მათ უპირისპირებს, და ამას მოჰყვება დაუვიწყარი სტრიქონები “უმცირესი ცხოვრების”, “კრუნჩხვების”, “მინიშნებების”, “მინების ერთობ ნატიფი, შეუმჩნეველი თამაშის” შესახებ, - ის მათ უპირისპირებს ბუნებრივსა და ქმნილებისეულს. და ხელოვნებაზე ამ თვალსაზრისს ილუსტრირებულყოფს შემდეგი შემთხვევის საშუალებით:
“როგორც გუშინ, ხეობის გასწვრივ აღმართს რომ მივუყვებოდი, ქვაზე დასკუპებული ორი გოგონა შევნიშნე: ერთი თმას იწნავდა, მეორე კი ეხმარებოდა; და ოქროსფერი თმა ჩამოშლილიყო, და მერე რარიგ სერიოზული ფერმკრთალი სახე ჰქონდა, არადა, როგორი ნორჩი იყო, და შავი კაბა ემოსა, მეორე კი როგორი ზრუნვით ირჯებოდა. ძველგერმანული სკოლის უმშვენიერესი, უღრმესი სურათები ამის ნასახსაც ვერ გადმოგვცემენ. ზოგჯერ გინდება, მედუზას თავი იყო, რათა ასეთი სანახაობის ქვად ქცევა შეძლო და ხალხს მოუხმო”.
ქალბატონებო და ბატონებო, გთხოვთ, მიაქციოთ ყურადღება: “სურვილი გიჩნდება, მედუზას თავი” იყო, რათა... ბუნებრივს, როგორც სწორედ ბუნებრივს, ხელოვნების საშუალებით ჩასწვდე!
თუმცა, ნათქვამია გინდება და არა: მინდება.
ეს არის ადამიანური საზღვრებიდან გასვლა, გაღწევა ადამიანურისკენ შემოქცეულ და საგანგაშო საუფლოში – იგივეში, რომელშიც მაიმუნის ხატიც, ავტომატებიც და ასევე... ოჰ, ხელოვნებაც, ჩანს, რომ თავს შინაურულად გრძნობენ.
ამას ისტორიული ლენცი არ ამბობს, ამას ამბობს ბიუხნერის ლენცი, აქ ჩვენ ბიუხნერის ხმა ჩაგვესმა: ხელოვნება მისთვის აქაც რაღაც საშინელს შეიცავს.
ქალბატონებო და ბატონებო, მე სიმწვავის ნიშანი დავსვი; მე იმდენადვე არ მსურს შეცდომაში თქვენი შეყვანა, როგორც ჩემი თავის მოტყუება არ მსურს, თითქოს ხელოვნებასთან და პოეტურ შემოქმედებასთან დაკავშირებული ამ კითხვით – სხვა კითხვებს შორის ერთ-ერთი კითხვით –, თითქოს ამ კითხვით ჩემივე, თუნდაც არანებაყოფლობითი, განზრახვით შევაბიჯე, რათა მისი კითხვები მომეჩხრიკა.
მაგრამ თქვენ ხომ ხედავთ: ვალერიოს „ხრჭიალა ტონის“ ვერმოსმენა შეუძლებელია.
ეს, ალბათ, – ბიუხნერის ხმა მომიწოდებს ვივარაუდო – არის ძველი და უძველესი საშინელებები. მე რომ დღეს ასეთი დაჟინებით ვუტრიალებ ამ საკითხს, ალბათ, იმიტომ ხდება, რომ ეს საკითხი ჰაერში ტრიალებს – იმ ჰაერში, რომელსაც ჩვენ ვსუნთქავთ.
ხომ არ არის – უნდა ვიკითხო ამჯერად –, ხომ არ არის გეორგ ბიუხნერთან, ქმნილების შემქმნელთან, შესაძლოა მხოლოდ ნახევრად გასაგონი, მხოლოდ ნახევრად გაცნობიერებული, მაგრამ ამის გამო სულაც არა ნაკლებ რადიკალური – ან სწორედ ამის გამო პირდაპირი აზრით რადიკალური – კითხვის ნიშნის ქვეშ დასმა ხელოვნებისა, ამ კუთხით კითხვის ნიშნის ქვეშ მისი დასმა? კითხვის ნიშნის ქვეშ დასმა, რომელსაც მთელი თანამედროვე პოეტური შემოქმედება უნდა დაუბრუნდეს, თუ მას კვლავაც კითხვების დასმა სურს? სხვა, ერთგვარად საკითხის წინმსწრები სიტყვებით: გვაქვს თუ არა უფლება, როგორც ეს ახლა მრავალგან ხდება, ამოსავლად გვქონდეს ხელოვნება, როგორც წინასწარი მოცემულობა და უპირობო წინასწარგანმსაზღვრელი; ჯერარს თუ არა, სავსებით კონკრეტულად რომ გამოვთქვათ, პირველ რიგში – ვთქვათ – მალარმე თანმიმდევრულად ბოლომდე გავიაზროთ?
წინ გავიჭერი, გავცდი კიდეც – არც თუ ძალიან შორს, ვიცი –, ისევ ბიუხნერის „ლენცს“ ვუბრუნდები, ვუბრუნდები ეპიზოდურ საუბარს, რომელიც „მაგიდასთან“ მიმდინარეობდა და რომლის დროსაც ლენცი „კარგ ხასიათზე იყო“.
ლენცმა დიდხანს ილაპარაკა, „ხან – ღიმილით, ხანაც – სერიოზულად“. და ახლა, როცა საუბარი დასასრულს მიუახლოვდა, აღნიშნულია მის შესახებ, მაშასადამე, იმის შესახებ, ვინც ხელოვნების საკითხებით არის დაკავებული, იმავდროულად კი –ხელოვანი ლენცის შესახებ: „იგი თავდავიწყებას მიეცა“.
მე ვფიქრობ ლუსილზე, როცა ამას ვკითხულობ: ვკითხულობ: ის, თავად ის. ვისაც თვალწინ და გონებაში ხელოვნება უტრიალებს, ის – მე ლენცზე მონათხრობიდან გაუწყებთ –, ის თავდავიწყებულია. ხელოვნება მე-ს სიშორეს ქმნის. აქ ხელოვნება მოითხოვს განსაზღვრული მიმართულებით განსაზღვრულ დისტანციას, განსაზღვრულ გზას.
მაგრამ თხზულება? თხზულებასაც ხომ ხელოვნების გზა აქვს გასავლელი? მაშინ აქ მართლაც მედუზას თავისკენ და ავტომატისკენ სავალ გზასთან გვქონია საქმე!
მე გამოსავალს როდი ვეძებ, მე მხოლოდ კითხვას ვსვამ, იგივე მიმართულებით, და, აგრეთვე, დარწმუნებული ვარ, ლენცის ამ ფრაგმენტით განსაზღვრული მიმართულებით განვაგრძობ სვლას.
შესაძლოა – მე მხოლოდ კითხვას ვსვამ –, შესაძლოა თხზულებას, ხელოვნების მსგავსად, თავდავიწყებულ მე-სთან ერთად საშინელისკენ და უცხოსკენ უდევს სავალი, და იქ – მაგრამ სად? მაგრამ რომელ ადგილას? რა გზით? როგორც რა მოცემულობა? – ისევ გამოთავისუფლებას ელის?
მაშინ ხელოვნება თხზულების მიერ უკანვე გამოსავლელი გზა ყოფილა – არც მეტი და არც ნაკლები.
მე ვიცი, არსებობს სხვა, უმოკლესი გზები. მაგრამ ზოგჯერ ხომ თხზულებაც გვისწრებს წინ.La poésie, elle aussi, brûle nos étapes.7
მე ვემშვიდობები თავდავიწყებულს, ხელოვნებით დაკავებულს, ხელოვანს. ლუსილის სახით, როგორც ვირწმუნე, თხზულების პირისპირ აღმოვჩნდი, და ლუსილი ენას ღებულობს, როგორც ხატს და მიმართულებას და სუნთქვას –: აქაც, ბიუხნერის ამ თხზულებაშიც, მე ვეძებ თავად ლენცს, მე სწორედ მას ვეძებ – როგორც პიროვნებას, მე მის ხატს ვეძებ: თხზულების ადგილის, გამოთავისუფლების, ნაბიჯის გულისთვის.
ბიუხნერის „ლენცი“, ქალბატონებო და ბატონებო, ფრაგმენტულად არის შემორჩენილი. უნდა გამოვიკვლიოთ თუ არა ისტორიული ლენცი იმის გასაგებად, თუ რა მიმართულებით ჰქონდა გეზი აღებული ამ მუნყოფიერებას?
„საკუთარი მუნყოფიერება მისთვის იყო აუცილებელი ტვირთი. – ასე განაგრძობდა იგი სიცოცხლეს...“
აქ წყდება მოთხრობა.
მაგრამ თხზულება ხომ ცდილობს, როგორც ლუსილი, ხატის საკუთარი მიმართულებით დანახვას, თხზულება წინმსწრებია. ჩვენ ვიცით, საით ცხოვრობს ლენცი, როგორ გრძელდება მისი სიცოცხლე.
„სიკვდილი“, როგორც 1909 წელს ლაიპციგში იაკობ მიხაელ რაინჰოლდ ლენცის შესახებ გამოქვეყნებულ ნაწარმოებში ვკითხულობთ – ის მოსკოველი პრივატდოცენტის მ. ნ. როზანოვის კალამს ეკუთვნის –: „სიკვდილს, როგორც მხსნელს, არ დაუხანებია. 1792 წლის 23 ადა 24 მაისს შორის, ღამით, ლენცი მოსკოვის რომელიღაც ქუჩაში მკვდარი იპოვეს. ის მავანი დიდგვაროვნის მიერ გაღებული ხარჯებით დაკრძალეს. მისი უკანასკნელი განსასვენები უცნობი დარჩა“.
ასე განაგრძო მან სიცოცხლე.
ის: ნამდვილი, ბიუხნერის ლენცი, ბიუხნერის მიერ შექმნილი ხატი, პერსონა, რომლის აღქმაც მოთხრობის პირველივე გვერდიდან შეგვეძლო, ლენცი, რომელიც „20 იანვარს მთაში წავიდა“, ის – არა ხელოვანი და ხელოვნების საკითხებში ჩაღრმავებული, ის – როგორც მავანი „მე“.
იქნებ, იმ ადგილსაც მივაგნოთ, სადაც უცხოეთი იყო, ადგილს, სადაც პერსონამ შეძლო გამოთავისუფლება, როგორც – გაუცხოებულმა – „მე“-მ? ვპოვებთ კი ასეთ ადგილს, ასეთ ნაბიჯს?
„მხოლოდ დროდადრო, უსიამოვნო იყო მისთვის, რომ თავდაყირა სიარული არ შეეძლო”. – აი, ეს არის ის, ლენცი. მე ვფიქრობ, ეს არის ის და – მისი ნაბიჯი, ის და მისი „მეფეს გაუმარჯოს“.
„მხოლოდ დროდადრო, უსიამოვნო იყო მისთვის, რომ თავდაყირა სიარული არ შეეძლო”.
ვინც თავდაყირა დადის, მას ფეხქვეშ ზეცა უფსკრულად აქვს გადაქცეული.
ქალბატონებო და ბატონებო, ამჟამად მიღებულია თხზულებისთვის „სიბნელის“ დაბრალება. – ნება მომეცით, ამ კონტექსტში მოულოდნელად – მაგრამ აქ უეცრად რაღაც არ გამოაშკარავდა? –, ნება მომეცით, პასკალის გამონათქვამს მოვუხმო, გამონათქვამს, რომელიც რამდენიმე ხნის წინ ლევ შესტოვთან8 ამოვიკითხე: „Ne nous reprochez pas le manque de charté puisque nous en faisons profession“9 – ეს არის, ჩემი აზრით, თუ თხზულების თანშობილი არა, თხზულებისთვის – მასთან შეხვედრის სურვილით შესაძლოა მისივე მიერ მონიშნული – რაღაც სიშორიდან ან სიუცხოვიდან მიკუთვნებული სიბნელე.
მაგრამ, შესაძლოა, არსებობს, ერთი და იგივე მიმართულებით, ორმაგი უცხოეთი – ერთმანეთს შეჭდობილი.
ლენცი – ანუ ბიუხნერი – აქ ლუსილზე ერთი ნაბიჯით წინ წავიდა. მისი „მეფეს გაუმარჯოს“ სიტყვა აღარ არის, ეს საზარელი დამუნჯებაა, ეს მასაც და ჩვენც სუნთქვას გვიკრავს და მეტყველების უნარს გვაკარგვინებს.
თხზულება: ეს, შესაძლოა, სუნთქვის შემოქცევას ნიშნავდეს. ვინ იცის, იქნებ, თხზულება გზას უკანვე მოიკვალავს – ხელოვნების გზასაც – სწორედ სუნთქვის ასეთი შემოქცევისთვის? შესაძლოა, მას ეს ხელეწიფება, რადგან უცხოეთი, ანუ უფსკრული და მედუზას თავი, უფსკრული და ავტომატები, თითქოს ერთი და იგივე მხარეს მოქცეულან, – შესაძლოა, მას აქ ხელეწიფება, ერთმანეთისგან განარჩიოს უცხო და უცხო; შესაძლოა, სწორედ აქ გაცამტვერდეს მედუზას თავი; შესაძლოა, მწყობრიდან სწორედ აქ გამოვიდნენ ავტომატები – ამ ერთჯერადი უმცირესი წამის განმავლობაში? შესაძლოა, სწორედ აქ მოხდეს და „მე“-სთან ერთად – აქ და ამგვარად გამოთავისუფლებულ გაუცხოებულ „მე“-სთან ერთად, – იქნებ, მოხდეს და კიდევ ერთმა სხვამ მოიპოვოს თავისუფლება?
შესაძლოა, აქედან არის ლექსი ის, რაც არის... და ამიერიდან არის თუ არა შესაძლებელი ამ არა-ხელოვნური, ხელოვნურობისგან-თავისუფალი სახით, მაშასადამე, ხელოვნების გზებით სიარული – კვლავ და კვლავ სიარული?
შესაძლოა.
შესაძლოა, იმის თქმის უფლებაც გვქონდეს, რომ ყველა ლექსს კუთვნილი „20 აპნისი“ უზის თარიღად? იქნებ, სწორედ ეს ქმნის იმ ლექსების სიახლეს, რომლებიც დღეს იწერება, სწორედ ეს: რომ აქ უთვალსაჩინოესად არის ნაცადი ასეთი თარიღების ხსოვნის შენახვა?
მაგრამ, განა, ყველა ჩვენგანის ამოსავალი ასეთი თარიღები არ არის? და თავად ჩვენ რომელ თარიღებს მივიწერთ?
მაგრამ ლექსი ხომ მეტყველებს! ის თარიღთა ერთგული რჩება, მაგრამ ის მეტყველებს! რა თქმა უნდა, ის მეტყველებს ყოველთვის მისი საკუთარი, უსაკუთრივესი გარემოებებიდან გამომდინარე.
მაგრამ მე ვფიქრობ – და ეს აზრი თქვენ ახლა არ გაგაკვირვებთ –, მე ვფიქრობ, რომ ძველთაგანვე ლექსის იმედების რიგიდან არის სწორედ ამგვარი მეტყველება აგრეთვე უცხოს – არა, ამ სიტყვით უკვე ვეღარ ვისარგებლებ –, სწორედ ამგვარი მეტყველება სხვის სახელით – ვინ იცის, შესაძლოა, სრულიად სხვის სახელით.
ეს „ვინ იცის“, რომელსაც, ვფიქრობ, ახლა მივწვდი, არის ერთადერთი, რაც ჩემი მხრივ შემიძლია აგრეთვე დღეს და აქ მივათვალო უძველეს იმედთა რიცხვს.
შესაძლოა, ასე უნდა ვუთხრა ჩემს თავს, - შესაძლოა, დასაშვები იყოს თუნდაც შეხვედრა ამ „სრულიად სხვისა“ – მე აქ ვიყენებ ცნობილ დამხმარე სიტყვას – მეორე არცთუ ერთობ შორეულ, ერთობ ახლობელ „უცხოსთან“ – კვლავ და კვლავ იყოს დასაშვები.
ლექსი უნჯდება და სასოებით აღივსება – ეს შექმნილ არსებაზე მიმთითებელი გამოთქმაა – ასეთი ფიქრების დროს.
ვერავინ იტყვის, სუნთქვითი პაუზა – მოლოდინი და აზრი – რამდენ ხანს გასტანს. „სწრაფმა“, რომელიც ყოველთვის „გარეთ“ იყო, სისწრაფეს უმატა; ლექსმა ეს იცის; მაგრამ ის მტკიცედ არის ორიენტირებული იმ „სხვაზე“, რომელსაც წვდომადის, გამოთავისუფლებულის, იქნებ ვაკანტურისაც, და იმავდროულად მისკენ, ლექსისკენ – ვთქვათ: როგორც ლუსილი – შემოქცეულის სახით მოიაზრებს.
უეჭველია, ლექსი – ლექსი დღესდღეობით – გვიჩვენებს, და ეს, ჩემი აზრით, მხოლოდ ირიბად უკავშირდება – არანაკლებ მნიშვნელოვან – სირთულეებს სიტყვების შერჩევისა, სინტაქსის სწრაფი ვარდნისა ან ელიფსის მიმართ ფხიზელი მგრძნობელობისა, - ლექსი გვიჩვენებს, ეს აშკარაა, ძლიერ გადახრას დამუნჯებისკენ.
ლექსი თავს იმკვიდრებს – ნება მომეცით, ამდენი ექსტრემალური განსაზღვრების მერე, ერთიც გამოვთქვა –, ლექსი თავს იმკვიდრებს საკუთარი თავის კიდეზე; ის უწყვეტად უხმობს და გაიხმობს საკუთარ თავს, რათა დათმენა შეძლოს, საკუთარი „უკვე-მეტად-აღარ“-იდან უკანვე, საკუთარი „ჯერ-კიდევ“-ისკენ.
ეს „ჯერ კიდევ“ ხომ, უდავოა, მხოლოდ მეტყველება შეიძლება იყოს. მაშასადამე, არა უბრალოდ ენა და, სავარაუდოდ, არ მომდინარეობს არც სიტყვიდან „შესატყვისობა“.
არამედ – აქტუალიზებული ენა, გამოთავისუფლებული თუმცა კი რადიკალური, მაგრამ იმავდროულად მისთვის ენის მიერ გავლებული საზღვრების ნიშნით, მისთვის ენის მიერ გახსნილი შესაძლებლობებით ხსოვნაში შენარჩუნებული ინდივიდუაციის ნიშნით.
ლექსის ეს „ჯერ-კიდევ“ შეიძლება დიახაც მხოლოდ იმის ლექსში მოიპოვებოდეს, ვისაც არ ავიწყდება, რომ ის საკუთარი მუნყოფიერების დახრილობის კუთხით, მისი ქმნილებითობის კუთხით მეტყველებს.
მაშინ კი ლექსი შეიძლება იყოს – უფრო მკაფიოდ, ვიდრე აქამდე – ხატადქცეული ენა ერთადერთისა, - და თავისი შინაგანი არსით თანამედროვეობა და თანყოფნა.
ლექსი მარტოსულია. ის მარტოსული და გზადმყოფია. ვინც მას წერს, მასვეა გადაცემული.
მაგრამ განა ლექსი სწორედ ამითვე არ წარმომსდგარა, ანუ სწორედ აქ, შეხვედრაში – შეხვედრის საიდუმლოში?
ლექსს სხვასთან სურს, ის საჭიროებს ამ სხვას, ის საჭიროებს შემხვედრს. ის მას ეძიებს, მას მიაკუთვნებს საკუთარ თავს.
ნებისმიერი საგანი, ნებისმიერი ადამიანი ლექსისთვის, სხვას მიელტვის, ამ სხვის ხატია.
ყურადღება, ნებისმიერი შემხვედრისთვის რომლის მიძღვნასაც ლექსი ცდილობს, მისი მძაფრი მგრძნობელობა დეტალის მიმართ, კონტურის მიმართ, სტრუქტურის მიმართ, ფერის მიმართ, მაგრამ აგრეთვე „შეკრთომებისა“ და „ნართაულების“ მიმართ, ეს ყველაფერი, ჩემი აზრით, არ არის ყოველდღიურ დახვეწას დაქვემდებარებულ აპარატებთან მებრძოლი (თუ თანა-მებრძოლი) თვალის მონაპოვარი, ეს უფრო ყველა ჩვენი თარიღის ხსოვნის შემნახველად დამრჩენი კონცენტრაციაა.
„ყურადღება“ – ნება მომეცით, კაფკაზე ვალტერ ბენიამინის მიერ დაწერილი ესსედან მალბრანშის ერთი გამონათქვამის ციტირება მოვახდინო: „ყურადღება სულის ბუნებრივი ლოცვაა“.
ლექსი იქცევა – რა გარემოებათა ძალით! – ლექსად რაღაც – ჯერაც – აღქმადისა, გამოვლენილისადმი მიპყრობილისა, ეს არის გამოვლენილი დამკითხველთა და გამომლაპარაკებელთა; იგი იქცევა საუბრად – ხშირად იგი უიმედო საუბარია.
მხოლოდ ამ საუბრის სივრცეში აყალიბებს საკუთარ თავს ნასაუბრები, თავს იყრის მასთან გამომლაპარაკებლისა და მისი დამსახელებლის გარშემო. მაგრამ ამ აწმყოში გამომლაპარაკებელსა და დასახელების გზით თითქოსდა „შენ“-ად ქცეულს თან მოაქვს თავისი სხვადყოფნა. სწორედ ლექსის „აქ“-სა და „ახლა“-ში – თავად ლექსს ხომ ყოველთვის მხოლოდ ეს ერთი, ერთჯერადი, პუნქტუალური აწმყო გააჩნია –, სწორედ ამ უშუალობასა და სიახლოვეში უსაკუთრივესზე თანამოსაუბრედ ყოფნის უფლებას აძლევს იგი მას, სხვას: მის დროს.
ჩვენც ყოველთვის, როცა საგნებთან ამგვარად ვსაუბრობთ, მათი „საიდან“-ისა და „საითკენ“-ის შესახებ კითხვებთან ვიმყოფებით: „ღიადდარჩენილ“, „დასასრულამდე ვერმისულ“, ღიაობისკენ და სიცარიელისკენ და თავისუფლებისკენ დამკვალიანებელ კითხვებთან – ჩვენ ერთობ გარეთ ვართ.
მე ვფიქრობ, ლექსი ამ ადგილსაც ეძებს.
ლექსი?
ლექსი თავისი სურათ-ხატებითა და ტროპებით?
ქალბატონებო და ბატონებო, მაინც რაზე ვლაპარაკობ, როცა ამ მიმართულებიდან, ამ მიმართულებით, ამ სიტყვებით ლექსზე – არა, ლექსის შესახებ ვლაპარაკობ?
მე ხომ იმ ლექსის შესახებ ვლაპარაკობ, რომელიც არ არსებობს!
აბსოლუტური ლექსი – არა, ასეთი რამ მართლაც არ არსებობს, ასეთი რამ შეუძლებელია არსებობდეს!
მაგრამ დიახაც არსებობს, ნებისმიერი ნამდვილი ლექსის შემთხვევაში, არსებობს, უპრეტენზიო ლექსის შემთხვევაში, ეს უცილობელი შეკითხვა, ეს გაუგონარი პრეტენზია.
მაგრამ რანი არიან სურათ-ხატნი?
ერთხელ, კვლავ და კვლავ ერთხელ და და მხოლოდ ახლა და მხოლოდ აქ აღქმადი და აღმქმელი. ხოლო ლექსი ის ადგილია, სადაც ყველა ტროპს და მეტაფორას სურს, მიყვანილ იქნას აბსურდამდე.
ტოპოსის კვლევა?
რა თქმა უნდა! მაგრამ გამოსაკვლევის შუქზე: უ-ტოპიის შუქზე.
ხოლო ადამიანი? და შესაქმის ნაყოფი?
ამ შუქზე.
რა შეკითხვებია! რა მოთხოვნებია!
დროა, უკუქცევის.
ქალბატონებო და ბატონებო, უკვე დასასრულს მივუახლოვდი – ისევ დასაწყისს დავუბრუნდი.
Elargissez l’Art! ! ეს შეკითხვა, თავისი ძველი თუ ახალი საშინელებებით, კვლავ აქტუალური ხდება ჩვენთვის. მე ამ შეკითხვით ვეწვიე ბიუხნერს – დარწმუნებული ვარ, რომ იქ მას ისევ მივაგენი.
მე პასუხიც მზად მქონდა, „ლუსინიანური“ ანტისიტყვა, მსურდა რაღაცით დავპირისპირებოდი, ჩემი წინააღმდეგობით არსებული ვყოფილიყავი:
ხელოვნების განვრცობა?
არა. არამედ გაემართე ხელოვნებასთან ერთად შენი უსაკუთრივესი სივიწროვისკენ. და გამოთავისუფლდი.
მე, აქაც, თქვენი თანხლებით, ეს გზა განვვლე. ეს წრე იყო.
ხელოვნება, ანუ მედუზას თავიც, მექანიზმიც, ავტომატებიც, საშინელი და ასე ძნელად გამოსარჩევი, საბოლოო ჯამში. იქნებ რაღაც სიუცხოვეა და მეტი არაფერი – ხელოვნება აგრძელებს სიცოცხლეს.
ორჯერ, ლუსილის „მეფეს გაუმარჯოს“ როცა ითქვა, და – ასევე – როცა ლენცისთვის ზეცა უფსკრულად განიხვნა, მომეჩვენა, რომ იქ სუნთქვის შემოქცევა იყო. იქნებ, მაშინაც, როცა იმ სიშორის და დაპყრობადის მოხელთებას ვცდილობდი, რომელიც, ბოლოს და ბოლოს, მაინც ლუსილის ხატად იქცა ხილვადი. და ერთხელ ჩვენც, საგნებისა და ქმნილებებისადმი ბოძებული ყურადღების ძალით, ვეზიარეთ ღიასა და თავისუფლის სიახლოვეს. ბოლოს და ბოლოს კი – უტოპიის სიახლოვეს.
თხზულება, ქალბატონებო და ბატონებო –: ეს დაუსრულებელი მეტყველებაა ხმამაღალ მოკვდავობასა და ამაოებაზე!
ქალბატონებო და ბატონებო, ნება მომეცით, რაკიღა ისევ დასაწყისთან ვარ, კიდევ ერთხელ, რაც შეიძლება მოკლედ და სხვა კუთხით, იგივეს შესახებ დავსვა კითხვა.
ქალბატონებო და ბატონებო, რამდენიმე წლის წინ ერთი მოკლე ოთხსტრიქონედი დავწერე – აი, ეს:
„ხმები, მოსული ჭინჭრიანიდან: / მოინახულე ჩვენი ხელები. / ლამპართან ერთად მარტო ვინც არის, / მას ხელი შერჩა, ამოსაკითხად.“
და ერთი წლის წინ, ენგადინში არშემდგარი ერთი შეხვედრის სახსოვრად, ქაღალდზე გადავიტანე პატარა მოთხრობა, რომელშიც ადამიანი, „როგორც ლენცი“, მთებში გავგზავნე.
ერთხელაც და მეორედაც, მე „20 იანვრის“, ჩემი „20 იანვრის“ ხსოვნით ვწერდი.
მე... ჩემივე თავს შევხვდი.
მაშასადამე, როცა ლექსებზე ფიქრობ, ლექსებთან ერთად ასეთ გზებს ადგახარ? ხომ არ არის ეს გზები შემოვლითი-გზები, შემოვლითი გზები შენგან და შენკენ? მაგრამ ეს არის, იმავდროულად, აგრეთვე გზები, ბევრ სხვა გზას შორის, რომლებზეც ენა ხმოვანი ხდება, ეს არის შეხვედრები, ხმის გზებია აღმქმელი შენ-ისკენ, შენამოქმედთა გზებია, იქნებ სულაც მუნყოფიერების მონახაზებია, საკუთარი თავისკენ საკუთარი არსებობის გაგზავნაა, საკუთარი თავის საძიებლად... ერთგვარი შინდაბრუნება.
ქალბატონებო და ბატონებო, მე ვუახლოვდები დასასრულს – მე, სიმწვავის ნიშნით, რომელზეც გავამახვილე აქცენტი, ვუახლოვდები... „ლეონსის და ლენას“ დასასრულს.
და აქ, ამ თხზულების ბოლო ორ სიტყვაზე, საგანგებოდ უნდა გავამახვილო ყურადღება.
უნდა გავფრთხილდე, როგორც ოთხმოცდაერთი წლის წინ ფრანკფურტის მაინში, ზაუერლენდერის გამომცემლობაში გამოცემული „გეორგ ბიუხნერის თხზულებათა და დანატოვარ ხელნაწერთა პირველი სრული კრიტიკული გამოცემის“ გამომცემელი, კარლ ემილ ფრანცოზი, - მე უნდა გავფრთხილდე, როგორც აქ ხელახლა აღმოჩენილი ჩემი თანამემამულე კარლ ემილ ფრანცოზი, რომ „Commode“, რომელიც ახლა გამოიყენება, არ წავიკითხო, როგორც „Komendes“!
და მაინც: სწორედ „ლეონსსა და ლენაში“ არ არის სიტყვებს შეღიმებული გრამატიკული ბრჭყალები, რომელსაც სურს გამოიყურებოდეს არა როგორც „ბატის ფრჩხილები“, არამედ – როგორც „კურდღლის ყურები“, ანუ – რაღაც ისეთი, რაც სულაც არა უშიშრად არის მიყურადებული საკუთარ თავსაც და სიტყვებსაც?
აი, აქედან, ანუ „ჩომმოდენ“-იდან, მაგრამ ასევე – უტოპიის შუქზე, ვიწყებ – ამჯერად – ტოპოსის კვლევას:
მე ვეძებ ადგილს, საიდანაც მოდიან რაინჰოლდ ლენცი და კარლ ემილ ფრანცოზი, რომლებიც გადამეყარნენ აქეთ მომავალს და – გეორგ ბიუხნერთან. გარდა ამისა, რაკი მე ისევ აქ ვარ, სადაც დავიწყე, ვეძებ ჩემი საკუთარი წარმომავლობის ადგილს.
ამ ყველაფერს ვეძებ გეოგრაფიულ რუკაზე თითის არაზუსტი, რამეთუ აფორიაქებული, მოძრაობით – საბავშვო გეოგრაფიულ რუკაზე, რაშიც ახლავე უნდა გამოგიტყდეთ.
არც ერთი ეს ადგილი არ იძებნება, ისინი არ არსებობს, მაგრამ მე ვიცი, სად უნდა იყოს ისინი, განსაკუთრებით სწორედ ახლა, და... მე რაღაცას ვაგნებ!
ქალბატონებო და ბატონებო, მე ვაგნებ რაღაცას, რაც ცოტაოდენ ნუგეშშაც მგვრის, იმასთან დაკავშირებულს, რომ თქვენი თანხლებით განვვლე ეს შეუძლებელი გზა, შეუძლებლის ეს გზა.
მე ვაგნებ დამაკავშირებელს და შეხვედრისკენ ლექსივით ჩემს წამყვანს.
მე ვაგნებ რაღაცას – ენასავით – იმატერიალურს, მაგრამ მიწიერს, მიწისეულს, რაღაც წრიულს, ორივე პოლუსით საკუთარ თავში უკუმქცევს და იმავდროულად – სასიხარულოდ – ტროპების გადამკვეთს –: მე ვაგნებ... მერიდიანს.
თქვენთან და გეორგ ბიუხნერთან და ჰესენის მიწასთან ერთად მე მას, დარწმუნებული ვარ, ისევ შევეხე.
------------
1 Conciergerie - ეს სიტყვა კარისკაცის ოთახსაც ნიშნავს და პარიზის ციხესაც. საფრანგეთის რევოლუციის დროს ამ ციხეში ამწყვდევდნენ სიკვდილმისჯილებს.
2 მორიც ჰაიმანი (1869-1925), ებრაული წარმოშობის გერმანელი მწერალი და კრიტიკოსი.
3 ვალერიო პერსონაჟია ბიუხნერის „ლეონსი და ლენა“-დან. ცელანის ეს სამადლობელი სიტყვა თავიდან ბოლომდე ბიუხნერის ნაწარმოებებს და მის პერსონაჟებს „ეთამაშება“, ამიტომ ტექსტის სრულფასოვნად აღქმა ბიუხნერის ტექსტების წაუკითხავად წარმოუდგენელია.
4 ancien régime ანუ ძველი რეჟიმი, ძველი წყობა (ფრანგ.)
5 რაინჰოლდ ლენცი (1751-1792), გერმანელი მწერალი, გოეთეს უახლოესი მეგობარი და გოეთესავე მიერ გაურკვეველი მიზეზებით მოკვეთილი ვაიმარიდან მას მერე, რაც ახალგაზრდა მწერლის ნერვული აშლილობის შედეგები საზოგადოებაში რამდენჯერმე დაფიქსირდა. აპოპლექსიური შეტევით გარდაიცვალა მოსკოვში, სადაც დიდხანს ცხოვრობდა რუსი თავადების გარემოცვაში.
6 „გააფართოვეთ ხელოვნება“ (ფრანგ.)
7 „ისიც, პოეზიაც, ჩაუქროლებს ხოლმე ჩვენს ნაბიჯებს“ (ფრანგ.)
8 ლევ შესტოვი (1866-1938), ებრაული წარმოშობის რუსი ფილოსოფოსი.
9 „ბრალს ნუ დაგვდებთ გამჭვირვალების ნაკლებობაში, რადგან ეს ჩვენი პროფესიაა!“ (ფრანგ.)
10 Commodes – მყუდრო, უბრალო, მსუბუქი (ფრანგ.), Kommendes – მერმისი, მომავალი (გერმ.). ალუზია „ლეონსის და ლენას“ ფინალზე.
11 „ბატის ფრჩხილები“ და „კურდღლის ყურები“, ასეც უწოდებენ გერმანულად ფრჩხილებს.
