ვინ ადიდებდა „არგოსა“,

ვინ - მარტინსა და მანგოსა,

ვინ აღმერთებდა მარგოსა,

ვინ მათე გაამარკოზა.

მე ვაქებ ზოდიაქოსა,

არ ვაბზრიალებ მაქოსა.

მზე პირს იბანს და მავიწყებს ათასგვარ წიკო-მაკოსა,

მე პირს არ ვიბან: მე ერთხელ გალაკტიონმა მაკოცა

 

                             ვახტანგ ჯავახაძე

 

 

* * * *

 

ვაკვირდები ჩემს სამუშაო მაგიდაზე ვახტანგ ჯავახაძის ორი დიდი წიგნის ურთიერთგანლაგების ლოგიკას და კიდევ ერთხელ ვრწმუნდები, რომ როცა დრო ვერ ახერხებს, სივრცეში საგნებს ისტორიული სამართლიანობის შესაბამისად მიუჩინოს ადგილი, ამ ფუნქციას ასრულებს ისეთი შემთხვევითი და ბუნდოვანი მოვლენა, როგორიც თავად შემთხვევითობაა.

მართალი გითხრათ, მიჭირს, დავფარო ერთგვარი კმაყოფილების განცდა, რომელიც ამ სურათის ხილვით დამეუფლა - ჩვენი ლიტერატურული თანადროულობის ქრონიკაში არსებულ ხდომილებით წესრიგში ისტორიული კანონზომიერების ძარღვი რომ შეაქვს და, ამავე დროს, ბადებს ვირტუალურ იმედს, რომ მწერლის შესახებ იმ ღირებულებით წარმოდგენებს ისევე ამოატრიალებს, როგორც, მაგალითად, ამ სტრიქონებში ხდება:

 

მიაცილებდნენ ბავშვები

სკოლებისაკენ დედებს.

მიაჩქარებდა საათი პატარებსა და დიდებს.

გადასასვლელზე გოგონა მიაქანებდა მამას.

მიაბრძანებდა ბულდოგი

ასაკში შესულ დამას.

 

. . . .

 

ყველაფერი შეიცვალა,

შენ ხარ ჩემი ბატონი,

კოკამ წყალი მოიტანა,

ძაღლმა იცნო პატრონი.

თევზი ზღვაში შეაფასეს,

დაიწმინდა მორევი,

ორი კურდღლის მადევარმა

დაიჭირა ორივე.

 

ზოგადად თუ ვიტყვით, ციტირებულ ტექსტთა პოეტიკა და ესთეტიკა ლეგიტიმურს ხდის ფუკოსეულ რიტორიკულ შეკითხვას, თუ “რამდენად შეიძლება ტექსტი, როგორც არსებული, გამართლდეს მისი გამოცდილებაში მოცემულობით“, ხოლო, თუ დროებით უარს ვიტყვით ყოველგვარ მეტაფიზიკურ ინტერესზე, შეგვეძლება ფრანგი მოაზროვნის რეპლიკა დავიყვანოთ ნაკლებპრეტენზიულ და სავსებით კონკრეტულ საკითხამდე: რას გვეუბნება ის ნაივური ფაქტი, რომ ჩემი პატარა საწერი მაგიდის პირობებში ვახტანგ ჯავახაძის შემაჯამებელი პოეტური კრებული ამ ავტორის მიერვე დაწერილ გალაკტიონ ტაბიძის აპოლოგიის ზემოთ მოექცა?

სრული პასუხისმგებლობით შეიძლება ითქვას, რომ, როცა ვახტანგ ჯავახაძე „უცნობს“ წერდა, კარგი წიგნის შედგენა ნამდვილად ექნებოდა განზრახული, მაგრამ, საბედნიეროდ და სამწუხაროდ, მან მეტი შეძლო და შექმნა ტექსტი,  რომლის გათვალისწინების გარეშეც ძალიან რთულია გალაკტიონის შემოქმედების და პიროვნების აღქმა.

საბედნიეროდ იმიტომ, რომ სხვა ბევრ სიკეთესთან ერთად, „უცნობმა“ ხელი შეუწყო ,,გალაკტიონოლოგიის“ (არა როგორც მეცნიერების) განვითარებას; საუბედუროდ კი იმიტომ, რომ მან ხელი შეუშალა შესანიშნავი პოეტის - ვახტანგ ჯავახაძის პოეზიის გავრცელებას, შესწავლას, შეფასებასა და დაფასებას.

მართლაც, ვახტანგ ჯავახაძეს დღეს „უცნობის“ ავტორად უფრო ხშირად ასახელებენ, ვიდრე, მაგალითად, „ვახტანგურის“.

მართალია, მისმა ერთმა ბრწყინვალე წიგნმა („უცნობმა“), გარკვეული გაგებით, გადაფარა და დაგვიმალა მისი არაერთი ბრწყინვალე პოეტური წიგნი, მაგრამ ჩემთვის, როგორც პოეზიის მკითხველისათვის ისინი უფრო მეტად ძვირფასი და საინტერესოა; და თუ რატომ, ამის აღწერას ამ მცირე ოპუსში შევეცდები.

 

 

* * * *

 

ვფიქრობ, უპრიანი იქნება, თუ ჩვენი წერილის მიზანი არ გახდება ვახტანგ ჯავახაძის პოეზიის ტექსტუალური და დესკრიფციული, უხეშად თუ ვიტყვით, ფილოლოგიური ანალიზი. ამგვარი რამ მხოლოდ მაშინ შეიძლება იყოს ლეგიტიმური, როცა, ერთის მხრივ, ლიტერატურის არქეტიპული და ონტური გარკვეულობა გასაგნდება ტექსტად, რომელიც ყოველთვის კონკრეტულია და, მეორეს მხრივ, თავად ტექსტი ცდილობს, გაიხსენოს თავისივე წინაარსებობის, ჯერგამოუთქვამი, ჩაუწერელი ფორმა.

ეს მიდგომა, რასაკვირველია, შეიცავს წრიული სვლის საფრთხეს, რომელიც, თავისივე სპეკულატორული ბუნების გამო, რთულია განავრცო პოეზიაზე, მაგრამ ვახტანგ ჯავახაძის შემოქმედების სპეციფიკაც ხომ იმდენად არის ავტორეფერენციალური და თვითწარმომდგენი, რამდენადაც ავსებს დისკურსს, რომელშიც, ჰაიდეგერისეულად თუ ვიტყვით: რა არის ხელოვნება უნდა ვკითხოთ ხელოვნების ნაწარმოებს, ხოლო რა არის ხელოვნების ნაწარმოები - ხელოვნებას.

სწორედ ამიტომ, ვახტანგ ჯავახაძის პოეზიის გაგება და გამოვლენა, ჩემი აზრით, პირველ რიგში, ქართული ლიტერატურის იმ ისტორიული კონტექსტისა და ლიმინარულობიდან უნდა მოხდეს, რომელმაც გალაკტიონის პოეტიკის ენის „ინსტინქტური ლტოლვის“ (getrieben sein) გაგრძელებულ მითშივე განავრცო და, ამავე დროს, დასაზღვრა მისივე ფილიაცია - განვითარების მხატვრულ-კონცეპტუალური ლოგიკა.

სწორედ ამ მოცემულობის პირობებში გამოვიდნენ ასპარეზზე ჩვენი წერილის მთავარი გმირი - ვახტანგ ჯავახაძის პოეზია და ჩემთვის უსაყვარლესი პოეტი ტარიელ ჭანტურია, რომლებმაც მნიშვნელოვნად შეუწყვეს ხელი მხატვრული ლიტერატურის გამომსახველობითი უნარებისა და აღქმის ნაივური ფუნქციების გამდიდრებას - სწორედაც რომ მათი ,,გაღარიბებით“. თუმცა, აქვე, სამართლიანობისთვის უნდა აღინიშნოს, რომ ეს მოსაზრება სულაც არ იქნება გაზიარებული და პოპულარული მკვლევართა დიდი ნაწილის მიერ. თუ ვინმემ ქართული ლიტერატურული ტრადიციისა და ფილიაციის ამ თვალსაზრისით შეჯამება სცადა, ყველა, მართალია, მკითხველთან შეუთანხმებლად, მაგრამ მაინც საუბრობდა იმ აპრიორული პოზიციიდან, უფრო მართებულია, ვთქვათ - დაშვებიდან გამომდინარე, რომელიც, ზოგადად რომ წარმოვიდგინოთ, ენას განიხილავს არა, როგორც კომენტარს - დისკურსსა და მისი საზრისიანობის გაცნობიერების შესაძლებლობას (ეს მიდგომა მიშელ ფუკოს მიერ არის გადმოცემული მის ფუნდამენტურ შრომაში „სიტყვები და საგნები), არამედ კრიტიკად - მეტაფორის გამოწვევის ფუნქციად და, ამავე დროს, ხდომილებად, რომელიც ჩვენს წინაშე გადაშლის ენის საკუთარ თავთან ბრძოლის ფაქტსა და მისივე „ტრანსცენდენტალური მოუსვენრობის“ (ამგვარი დამოკიდებულება კარგად არის დანახული ედმუნდ ჰუსერლის ,,ლოგიკურ გამოკვლევებსა“ და ჟაკ დერიდას ,,ხმა და ფენომენში“) ისტორიის არქეოლოგიას.

მართალია, ამ გავრცელებულ და ბუნებრივ მიდგომას აქვს თავისი საფუძველი და, ამავე დროს, მნიშვნელობის დასაზღვრული სივრცე, მაგრამ ვახტანგ ჯავახაძის პოეტიკა, ჩემი აზრით, სწორედაც ის ბინარია, რომელიც უპირისპირდება გაგებას, რომელსაც ენა ესმის, როგორც კრიტიკა.

ფუკო წერს: „კრიტიკა ენას იკვლევს, როგორც წმინდა ფუნქციას, მექანიზმთა ერთობლიობას, ნიშანთა დიდ ავტონომიურ სისტემას, მაგრამ არ შეუძლია იმავდროულად არ დაუსვას ენას კითხვა მისსავე ჭეშმარიტებასა და მცდარობაზე, გამჭვირვალობასა და ბუნდოვანებაზე, ანუ იმის არსებობის წესზე, ფორმაზე, რასაც იგი ამბობს სიტყვებით და სიტყვებითვე წარმოადგენს, ნათელყოფს ამ თავისი არსებობის ხასიათს, წესს“. ვახტანგ ჯავახაძის პოეზიის ენა და მასშივე მოდელირებული ნარატივი სიტყვებს აძლევს ერთადერთ დავალებას: წარმოადგინონ აზრი. სწორედ ამიტომ, მას მოუწია დაპირისპირებოდა ლიტერატურას, რომელიც აიგებოდა გონების მიერ არაკონტროლირებადი ლოგიკის მიერ და შექმნა ენა, რომელიც, ტრადიციის საპირისპიროდ, „აზრის გარეგანი გამოვლინება კი არ არის, არამედ თავად აზრი“.
მართალია, ხატოვნად თუ ვიტყვით - ენის ამგვარი მეტაფორული დემითოლოგიზაცია აღარ იძლევა თავის თავში დაუშლელ იდეებად არსებული ენის მიერ თვითქმნილი ენიგმების გამოგონების შესაძლებლობას, მას მოქმედებისა და ლიტერატურაში მიმოქცევის სივრცე შემოზღუდული აქვს, მაგრამ მისი ყოველი პოეტური აქტი რაციონალურად გამოთვლადია (გარდა ამისა, პერცეფციულად არტიკულირებადი ხდება ენის მთელი რიგი ეროგენული ზონები), რის გამოც, გზა ფართოდ ეხსნება ვერსიფიკაციულ-გამომსახველობით პრაქტიკას. სწორედ ამის უთვალსაჩინოესი და - ამ სიტყვის ღირებულებითი მნიშვნელობით - საუკეთესო მაგალითია ვახტანგ ჯავახაძის „ნახატი პალინდრომები“ და გრაფიკული ლირიკა. ამ თვალსაზრისით, შეიძლება გამოიყოს ლექსი „მ7 ღმ1“:

 

და9 ღმ1, გ100ნჯა შარბ10 და თ100,

მ20ქულებს უსუ8 ბრძ0 ხ100-10,

და100ა ნარნ100ს იშვი10 დ100,

და100ზმრა სამ4ს შ2 10ნ10.

მ2დებით გ10შა ამბ2 და ჭ2,

გამ2ცხა 3წე და წი8-პანა7,

გამ2ყა მხუ8ლე 8ლის კ2დ2

და მწვე8ლებს მ20ლდა დამ9ლი და მ7.

 

უნდა ითქვს, რომ ვახტანგ ჯავახაძემ, ასევე, შესანიშნავად მოახერხა თავისივე მეთვალყურეობის, ზედამხედველობის ქვეშ აელაპარაკებინა ენა მისი გრამატოლოგიური თვისებების აქტივაციით. მის პოეზიაში ხშირად სემანტიკური რაკურსი და კონცეპტი წარმოიქმნება არა მხოლოდ იმით, რომ სიტყვები ეძებენ და უკავშირდებიან საგნებს, არამედ ნიშან-აღნიშვნელებისა (les marques) და გარეგნული ნიშნების (les notes) საკუთრივი (eigentiliche) ტექსტუალური რეაქციებით. ამის თვალსაჩინო მაგალითია, პოეტის ერთ-ერთი შესანიშნავი ლექსი:

 

სადაც შემხვდება ქუთაისის 

მატარებელი, 

როცა შემხვდება ქუთაისის 

მატარებელი, 

ვერვინ გამასწრებს ქუთაისის 

მატარებლისკენ, 

ვერვინ მიმასწრებს ქუთაისის 

მატარებელთან, 

ვერვინ ამასწრებს ქუთაისის 

მატარებელზე, 

ვერვინ შემასწრებს ქუთაისის 

მატარებელში, 

ვერც ჩამომიყვანს ქუთაისის 

მატარებლიდან, 

თუკი შემხვდება ქუთაისის 

მატარებელი, 

როცა შემხვდება ქუთაისის 

მატარებელი, 

სადაც შემხვდება ქუთაისის 

მატარებელი.

 

სწორედ ისე, როგორც ციტირებული ლექსი გვიჩვენებს, მას შემდეგ, რაც ენა, რომელიც თავის თავში კრებდა საგნებს, გადაიქცა ეროზიად, რომელიც გამოფიტავს, შლის და ანაწევრებს აღქმის ზედაპირზე საგანთა ყოველგვარ ჩუმ მოძრაობას, პოეტს მიეცა საშუალება, ფორმა ექცია ყოველგვარ შინაარსად და, შედეგად, მივიღეთ ის ბრწყინვალე ინტონაციურ-ევფონიური, ვერსიფიკაციული და პროსოდიული - მეტაფორულად თუ ვიტყვით - იდოლატრები, რომლებიც მართავენ სემანტიკის მიმართულებას.

სწორედ ამიტომ, ვახტანგ ჯავახაძესთან ფორმა არ არის მხოლოდ იმის საშუალება, რომ, ანდრე ჟიდის სიტყვების პერიფრაზს თუ მივმართავთ: პოეტმა ,,მშვენიერი გრძნობები“ გადაარჩინოს (ანდრე ჟიდი: „c'est avec les beaux sentiments qu'on fait la mauvaise littérature„ – „მშვენიერი გრძნობებით იქმნება ცუდი ლიტერატურა“), არამედ ის ქმნის თავად ამ ,,მშვენიერი გრძნობების“ ექსპრესიული დაფარვის გამოცდილებას.

ორმა შესანიშნავმა პოეტმა (ვახტანგ ჯავახაძემ და ტარიელ ჭანტურიამ) ასე აამოძრავა ენა, რომელიც დისკურსულად და იქნებ ექსპლიციტურადაც დაშორებული იყო იმისგან, რასაც აღწერდა და დაუწესა მას გონებისა და, რაც ყველაზე საინტერესოა, რეალობის მეთვალყურეობა. სწორედაც რომ მათ მოახდინეს დეკონსტრუქცია არსებული პოეტური ტრადიციისა, რადგან, როგორც ჰაიდეგერი წერს თავის წერილში „რა არის ეს - ფილოსოფია“: „დეკონსტრუქცია დანგრევას კი არ ნიშნავს, არამედ დაშლას, გადატანას და გვერდით დადგმას (Auf-die-Seite-stellen)…”, „დეკონსტრუქცია ნიშნავს სმენად ვიქცეთ, ყური დავუგდოთ იმას, რაც გადმოცემაში როგორც არსებულის ყოფიერება მოგვმართავს. იმით, რომ ჩვენ ამ მომართვას (Zuspruch) ვუსმენთ, მივაღწევთ ჩვენს შესაბამისობას“.

რეალობის მეთვალყურეობა - ტექსტად ყოფნის დროითი საზრისი და იდენტობა - გულისხმობს ორ უმნიშვნელოვანეს მომენტს, რომლებიც არსებითია ვახტანგ ჯავახაძის პოეზიის არსის განსაზღვრისთვის.

პირველი პარადიგმა გულისხმობს, თუ როგორ იბრუნებს ამ პოეტთან მისი ტექსტები სამყაროს, რომელიც, კვლავ ჰაიდეგერისეულად რომ ვთქვათ, ხელოვნებას მას შემდეგ აქვს წაგლეჯილი, რაც ადამიანური მოღვაწეობის ამ სფერომ საკრალურობა დაკარგა. როგორ ხდება უსამყარო ქმნილების თეოლოგიური და, შესაბამისად, ლიტერატურული ლეგიტიმაცია, რეპრეზენტაცია? ტერმინოლოგიურად უფრო რომ დავაზუსტოთ: რა (ამო)ავსებს იმ განსხვავებას, ნაკლულობას, შეიძლება ითქვას, ნაპრალსაც, რომელიც შეუძლებელია არ გაჩნდეს იმ პირობებში, როცა პოეზია სინამდვილეს კი არ ასახავს, არამედ ქმნის?

ამ კითხვაზე ჩემი პასუხი ასეთია: ჯავახაძე ქმნის ენას, რომლის მეტყველების ნაწილები ყოფნის დაფიქსირებისა და ხაზგასმისაკენ კი არ მიილტვიან, არამედ წარმოგვიდგენენ მხოლოდ მის ატრიბუტებს და, ამავე დროს, გვესაუბრებიან არა სუბიექტის, არამედ სწორედაც ამ ატრიბუტულობის ხმით. სწორედ ამიტომ, მის საუკეთესო ლექსებში ხმები უბრალოდ კი არ იკრიბება, არამედ ხდება თავად საგნების გახმოვანება, მათზე ხმების დადება. ამის კარგი მაგალითია პოეტის ცნობილი ლექსი ,,კარუსელი“.

და მეორე, ასევე მნიშვნელოვანი გარემოება: ვახტანგ ჯავახაძეს საუკეთესოდ აქვს გააზრებული მისი ესთეტიკისათვის არსებითი პრინციპი, რომ პოეზიამ ასახვისას სინამდვილიდან უნდა განდევნოს ყოველგვარი რუტინული დეტექტივიზმი.

 

 

* * *

 

ვინ იძლევა ახალი პოეზიის მოსვლის სანქციას? როგორ იფარება ენა თავისივე ქმნილებაში?

მე შევეცადე ვახტანგ ჯავახაძის პოეზიის რეფლექსიის საფუძველზე კიდევ ერთხელ დამესვა ეს კითხვები. ჩემი ტექსტი იქნებ აზროვნების აუცილებლობიდანაც არის ამოზრდილი და ფილოსოფიასა და პოეზიას შორის დიალოგს წარმოადგენს. დანარჩენი, როგორც ძველები იტყოდნენ - ტექსტშია, რომელსაც 2015 წლის ზაფხულის ერთ მცხუნვარე დღეს იქნებ ფილოლოგი  ლექსო დორეულიც კი დაწერს.

 

პატივისცემით, ფილოსოფოსი ლექსო დორეული

 

29 ნოემბერი. 2014 წელი.