(ესაუბრა შოთა იათაშვილი)

შოთა იათაშვილი: იულია, შენი ბავშვობა პოლიტიკური მღელვარების წლებს დაემთხვა. დაიბადე კომუნისტურ პოლონეთში, იზრდებოდი ცვლილებების პერიოდში, როდესაც ხალხი იბრძოდა არსებული რეჟიმის წინააღმდეგ, და ზრდასრულ ცხოვრებას ატარებ უკვე სულ სხვა ქვეყანაში. რამდენად მოქმედებდა ყოველივე ეს შენზე და რამდენად აირეკლა შენს პოეზიაში?

იულია ფიედორჩუკი: პოლონეთის პოლიტიკური ცვლილებები ჩემს ცხოვრებაში მომხდარ უმნიშვნელოვანეს ცვლილებებს დაემთხვა. პატარა სოფელში გავიზარდე, ჩემი მშობლები ამ სოფლის სკოლის მასწავლებლები იყვნენ. როდესაც თინეიჯერი ვიყავი, საცხოვრებლად პატარა ქალაქში გადავედით, შემდეგ კი, 90-იანი წლების მიწურულს, ცხოვრება მომიწია ვარშავაში, პოლონეთის დედაქალაქსა და უდიდეს ქალაქში, რომელიც იმხანად უსწრაფესი ტემპით ვითარდებოდა. ჩემი გამოცდილება უნიკალური სულაც არ ყოფილა: იმ პერიოდში, რომელსაც „ტრანსფორმაციის ეპოქას“ უწოდებდნენ, ბევრმა გადაინაცვლა სოფლებიდან დიდ თუ მცირე ქალაქებში. ამ ცვლილებამ ჩემს შემოქმედებაზე არსებითი გავლენა იქონია: ქალაქის ბინადარი გავხდი, ვარშავის უნივერსიტეტში ინგლისური ფილოლოგია ვისწავლე, მაგრამ ჩემს სოფელს, პროვინციულ, ტექნიკურად განუვითარებელ პოლონეთს - მთელი მისი ავ-კარგით - მუდამ და ყველგან თან დავატარებდი. ამ ორი პოლონეთის -  პროვინციულისა და, ასე ვთქვათ, „ევროპულის“  - შეხლამ თავიდანვე ძლიერი შემოქმედებითი ენერგია მომანიჭა. ეს, ვფიქრობ, შეიძლება დასავლეთისა და აღმოსავლეთის დაპირისპირების ჭრილშიც დავინახოთ.

ამჟამად კიდევ უფრო შორეულ წარსულს ვუღრმავდები - ჩემი წინაპრების ცხოვრების ამბებს ვიკვლევ, პოდლასიეში რომ ცხოვრობდნენ (დღევანდელი პოლონეთის აღმოსავლეთი ნაწილი, რომელიც წინათ ძალზე მულტიეთნიკური იყო). ეს, აგრეთვე, მდინარე ნარევის სათავისკენ მოგზაურობაცაა, იქით, სადაც მას მდინარე ბუგი უერთდება, მერე კი, მალევე, ვისტულა (ცენტრალური პოლონეთის მდინარე, რომელიც ვარშავაზე გადის), ამ მდინარის სათავე კი დღევანდელი ბელარუსის ტერიტორიაზეა. პოლონეთში მიმდინარე პოლიტიკური მოვლენები სულ უფრო და უფრო მარწმუნებს იმაში, რომ აღმოსავლეთ ევროპამ თავისი მულტიკულტურულობა (თითქმის)  დაკარგა. ეს ჩემს მხატვრულ პროზაშიც ჰპოვებს გამოხატვას, მაგრამ, პირველ რიგში, პოეზიაში, რადგან პოლონურის გარდა მასში სხვა ენების შემოყვანაც მიყვარს.

შ. ი. საერთოდ,  როდის და რა სახით გაჩნდა შენს ცხოვრებაში ინტერესი პოეზიისადმი და განცდა იმისა, რომ ლექსის წერა შენი ცხოვრების წესი შეიძლებოდა გამხდარიყო, რომ საკუთარ შინაგან სამყაროში თუ სამყაროს იდუმალ კანონზომიერებებში წვდომას პოეზიის სახით შეძლებდი? თუ სულაც არ ყოფილა ასეთი განცდები და პოეზია რაღაცნაირად უბრალოდ, თავისით მოვიდა შენთან?

ი. ფ. ზუსტად მახსოვს, ეს როდის მოხდა. მაღალ კლასებში ვსწავლობდი, როდესაც რუჟევიჩის რამდენიმე ლექსი წავიკითხე. მას მერე ვნატრობდი, ასევე წერა შემძლებოდა: სადა, მშვიდი და, ამავდროულად, გასაოცრად ექსპრესიული ენით. რა თქმა უნდა, თავიდანვე სრულიად სხვაგვარად  დავიწყე წერა, მაგრამ რუჟევიჩმა პირველმა დამანახა პოეზია, როგორც აზროვნების, ხედვისა და სამყაროში არსებობის გზა.

შ. ი. პოლონური პოეზია სრულიად გამოჩეული ფენომენია მსოფლიო პოეზიაში. ყოველ შემთხვევაში, ასეთი იყო უკვე შენ მიერ ნახსენები რუჟევიჩის, მილოშის, შიმბორსკას, ჰერბერტის თაობის პოეზია. რამ განაპირობა მათი ასეთი გამორჩეულობა? და უკვე ჩანს, რომ იმოქმედა, მაგრამ რამდენად იმოქმედა ამ თაობამ შენი, როგორც პოეტის საბოლოოდ ჩამოყალიბებაზე? და ამ თაობის შემდეგ რა გზებით წავიდა პოლონური პოეზია? მესმის, რთულია მოკლედ ამაზე ლაპარაკი, მაგრამ იქნებ გამოარჩიო ის, რაც შენთვის ყველაზე საყურადღებოა დღევანდელ პოლონურ პოეზიაში.

ი. ფ. როდესაც ლექსების წერა და გამოქვეყნება დავიწყე, სცენაზე უკვე მომდევნო თაობა გამოვიდა, რომელიც ე. წ. „პოლონური პოეზიის სკოლის“ წინააღმდეგ ილაშქრებდა. ვგულისხმობ ისეთ ავტორებს, როგორებიც არიან ბოგდან ზადურა, პეტრე სომერი, მაჟანა ბოგუმილა კიელარი, მილოშ ბიეჟიცკი, ანჟეი სოსნოვსკი (მათ გარდა კიდევ ბევრია). ეს პოეტები უფროსი თაობის პოლონური პოეზიის სერიოზულობასა და პოლიტიკურ ანგაჟირებულობას დაშორდნენ, ისინი უფრო ავანგარდისტ მეამბოხეთა (მაგალითად, რემბოს ტიპის) ლინგვისტურმა ექსპერიმენტებმა გაიტაცა. ზომერმა და სოსნოვსკიმ, ამერიკული პოეზიის შესანიშნავმა მთარგმნელებმა, ნიუ-იორკის სკოლის  - ჯონ ეშბერის, ფრენკ ო’ჰარას და სხვათა - ძლიერი გავლენა განიცადეს. ეს იყო XX საუკუნის 90-იანების და XXI საუკუნის დასაწყისის უძლიერესი პოლონური პოეზია. ეს პოეტები მასწავლებლებად მიმაჩნია და მე მათი პოეტური სულისკვეთებით გავიზარდე. მხოლოდ ახლა ვუბრუნდები მილოშს, შიმბორსკას, მაგრამ კიდევ უფრო მეტად - ბიალოშევსკისა და შვირჩინსკას. „პოლონური პოეზიის სკოლასთან“ ჩემი დამოკიდებულება უფრო ირონიულია. თუმცა, მაგალითად, ჩემს „ფსალმუნებში“ ზოგან დავითის ფსალმუნების ჩესლავ მილოშისეულ თარგმანს მივმართავ. 

შ. ი. როდის გაჩნდა ეკოპოეტიკა შენს ცხოვრებაში? როდის მიხვდი, რომ პოეზიასაც დაცვა უნდა? ორი სიტყვა გვითხარი შენს თანაავტორზე, ჯერარდო ბელტრანზე და იმაზეც, თუ როგორ მუშაობთ ერთად.

ი. ფ. ბუნება მუდამ მაინტერესებდა. არამხოლოდ ცხოველები და მცენარეები, არამედ სხვა ფენომენებიც, რომლებიც, ჩემი აზრით, აქტიურნი არიან და ქმნადობის უნარი შესწევთ, შესაძლოა, გრძნობის უნარიც კი აქვთ - კლდეები, მდინარეები, რომ აღარაფერი ვთქვათ ვარსკვლავებზე, პლანეტებსა და გალაქტიკებზე. ასევე, მიკროკოსმოსიც: ბაქტერიები, ორგანიზმის უჯრედები. ჩემს მეცნიერულ ინტერესს გაოცების განცდა ბადებს: ბუნების სამყაროს სასწაულად აღვიქვამ, ჩემი აზრით, საოცარია, რომ ცოცხლები ვართ, გვაქვს ამგვარი სხეული, რომლის მეშვეობითაც ჩვენ გარესამყაროს აღქმა შეგვიძლია. სამყაროს მიმართ ძალზე ღრმა ემოციას, სიყვარულს განვიცდი და, ცხადია, მაღელვებს მისი განადგურება, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეკოლოგიური პრობლემები. ეკოლოგიისა და პოეზიის გაერთიანების იდეა პირველად, თუ არ ვცდები, 10 წლის წინათ გამიჩნდა (იმაზე ბევრად ადრე, ვიდრე ეს პოლონეთში „მოდაში“ შემოვიდოდა).  ჯერარდო ბელტრანს 4 წლის წინ შევხვდი. ის ვარშავაში მცხოვრები მექსიკელი პოეტია, რომელიც პოლონურიდან, იდიშიდან და ლიტვურიდან ესპანურ ენაზე თარგმნის. საერთო ინტერესები აღმოგვჩნდა, მან ჩემი იდეა გაიზიარა იმის თაობაზე, რომ პოეზიასა და მეცნიერებას შორის დიალოგი აუცილებელია, ჰოდა, გადავწყვიტეთ, ერთად დაგვეწერა „ეკოპოეტიკა“. ეს ესეისტური თხზულება ასევე თარგმანის გამოცდილებაც იყო ჩვენთვის, რადგან ის პოლონურად, ინგლისურად და ესპანურად დაიწერა, თუმცა მასში გერმანულენოვან პოეზიასაც განვიხილავთ და რამდენიმე ლექსსაც, რომელიც იდიშზეა დაწერილი. ვისაც ჩვენი საქმიანობა აინტერესებს, შეუძლია, ეწვიოს ჩვენს ვებგვერდს: www.ekopoetyka.com.

შ. ი. როდესაც „ეკოპოეტიკის“ ფრაგმენტების ქართულ თარგმანს ვკითხულობდი, ასეთი კითხვა გამიჩნდა: წარმოვიდგინოთ, რომ თანამედროვე მხატვარი ხატავს თანამედროვე მეცნიერს, ადამიანს, ტალანტს, რომელიც უსწრებს თავის დროს, ახალ განზომილებებში, ახალ საფეხურზე გადაჰყავს სამყარო. ვთქვათ, ილონ მასკს. როგორი შეიძლება იყოს ეს ნახატი? რა ახალი პლასტები შეიძლება გაჩნდეს ამ ნახატში, თუკი მას ბლეიკის მიერ დახატულ ნიუტონს შევადარებთ?

ი. ფ. დიდი იმედი მაქვს, რომ როდესაც თანამედროვე ხელოვანი თანამედროვე მეცნიერს დახატავს, ხელოვანიც და მეცნიერიც ქალები იქნებიან.

შ. ი. შენ თარგმნი და ასწავლი ამერიკულ პოეზიას. რამდენად იმოქმედა მან შენი, როგორც პოეტის ესთეტიკის ჩამოყალიბებაზე? და საერთოდ, მინდა, ამერიკული პოეზიის ფენომენზე დავილაპარაკოთ. ძალიან ზოგადია ასეთი დაყოფა, მაგრამ ევროპულ პოეზიას შევადაროთ. სიუზენ სონტაგს თავის დღიურში უწერია: „ამერიკული პოეზიის სისუსტეა, რომ ის ანტიინტელექტულურია. დიდ პოეზიაში არის იდეები.“ და ამას ამერიკელი მოაზროვნე ამბობს. რამდენად შეიძლება დავეთანხმოთ სონტაგს? იქნებ ეს ხიბლია და არა სისუსტე, სონტაგი ხომ ანტიინტელექტუალურს ამბობს და არა უინტელექტოს.

ი. ფ. შესაძლოა, სონტაგი ოდნავ აფეტიშებდა ევროპას, როგორც ჭეშმარიტ ინტელექტუალთა სამშობლოს. არა მგონია, ისეთი პოეტები, როგორც მერიენ მური, ეზრა პაუნდი, ჩარლზ ოლსონი, ჩარლზ ბერნსტაინი, ლინ ჰეჯინიანი თუ მეიჯორ ჯონსონი ანტი-ინტელექტუალები იყვნენ. მართალია, უილიამ კარლოს უილიამსმა თქვა: „იდეები მხოლოდ საგნებშია“ და მის მოკლე ლექსებს უშუალობა და სილაღე ახასიათებთ (ეს კი, ვფიქრობ, ძალაა და არა სისუსტე), მაგრამ მას, ამავე დროს, ძალზე დახვეწილი შთაგონებით კვებავს თანამედროვე სახვითი ხელოვნებაც. ჩემი აზრით, XX საუკუნის ყველაზე უფრო ამაღელვებელი პოეზია შემდეგი მიმართულებებითაა ნასაზრდოები: იმაჟიზმი, ობიექტივიზმი, ჩარლზ ოლსონის პროექტული ლექსი, ჯონ კეიჯის ძენ-„ნატურალიზმი“. არსებითად, ეს არ არის ის პოეზია, რომელიც რაღაც ფილოსოფიურ განცხადებებს აკეთებს, მაგრამ ის გამოკვეთს საგნებსა და მოვლენებს, მიგვითითებს მათზე, ახორციელებს მათ. არჩიბალდ მაკლიშს ეკუთვნის ცნობილი გამონათქვამი (სიტყვები მისი ცნობილი ერთადერთი ლექსიდან “Ars Poetica”): „ლექსი კი არ უნდა გულისხმობდეს, არამედ უნდა იყოს“ (“a poem should not mean but be.”). მე მომწონს ამერიკული პოეზიის ეს თავისებურება. უდიდესი „იდეები“ მაინც სიტყვების მიღმაა. ძენ-ბუდისტური აფორიზმია: „რაღაცის სათქმელად პირი თუ დააღე, ამით უკვე  ჩაიდინე შეცდომა“, რაც, ცხადია, იმას არ ნიშნავს, რომ ლაპარაკი უნდა შევწყვიტოთ. საუკეთესოდ ის პოეზია მიმაჩნია, რომელიც ენის შეზღუდულობას აცნობიერებს და, ამიტომაც, ლაღად, დამაფიქრებლად და საინტერესოდ „სჩადის შეცდომას“. 

შ. ი. დაბოლოს, რამდენიმე სიტყვა ფსალმუნების ციკლზე, რომელიც წიგნად გამოეცი და საიდანაც ითარგმნა ქართულად ლექსები. რა იყო ასეთი ციკლის დაწერის ინსპირაცია?

ი. ფ. ეს ფსალმუნები ძალზე ინტერტექსტუალურია და ზოგჯერ ჩემი ცნობიერების ფარგლებსაც კი სცდება. გარკვეულ მომენტში დავიწყე ბიბლიური ფსალმუნების კითხვა, რაღაცას დავეძებდი, - თვითონაც არ ვიცი, რას. ამავდროულად, ვწერდი ამ ლექსებს, რომლებსაც ასევე „ფსალმუნები“ ვუწოდე (თქვენ მიერ ნაგულისხმები წიგნის გამოსვლის შემდეგ მათ წერას განვაგრძობ - ეს ხანგრძლივი და ძალზე ჩამთრევი პროექტია). ჩემი ზოგიერთი ფსალმუნი, როგორც ვთქვი, დავითის ფსალმუნების ჩესლავ მილოშისეულ თარგმანს ეხმიანება, სხვა  - ამა თუ იმ სახით უკავშირდება ბიბლიურ ტექსტებს (მაგალითად, ჩემი 25-ე ფსალმუნი ერთგვარ „თარგმანს“ წარმოდგენს). პარალელურად დავიწყე ძველებრაულის შესწავლა, ამჟამად ვსწავლობ ფსალმუნების ძველებრაულ ენაზე გალობას მომღერალ ანა იაგელსკა-რივიეროსთან ერთად, რომელიც, აგრეთვე, მგალობელიცაა. ზოგჯერ არც მესმის იმ ფრაგმენტების შინაარსი, რასაც ვგალობ. მგონი, რასაც ვეძებ, ლოცვის მატერიალური, ხორციელი, არარელიგიური წვდომაა. დავითის ფსალმუნებში ერთურთს ორი განწყობა ერწყმის: სასოწარკვეთილება (130-ე ფსალმუნის ცნობილი დასწყისი - “de profundis”, מִמַּעֲמַקִּים, „ღრმით ამოღაღად-ვყავ“[1]) და უპირობო მადლიერება. აქ გამუდმებით მოიხსენიება ადამიანური სინამდვილის მიღმა არსებული სიცოცხლე. მე მართლა ვარ დარწმუნებული, რომ ჩვენი პოლიტიკური/ეკოლოგიური ვითარება ძალზე დრამატულია, ამიტომაც სასოწარკვეთილება მართლაც დიდია. მაგრამ ისიც ღრმად მწამს, რომ კვლავ უნდა ვისწავლოთ სამყაროს წინაშე აღტაცება და გაოცება, წინააღმდეგ შემთხვევაში უბრალოდ დაგვახრჩობს ბრაზი იმის გამო, რაც ჩვენ გარშემო ხდება. ამიტომაცაა, რომ ჩემი ფსალმუნებიც ამ ორი განცდით -  ერთი მხრივ, სასოწარკვეთილებით, მეორე მხრივ კი, აღტაცებითა და მადლიერებითაა განმსჭვალული. ოღონდაც, ჩემი ლოცვები თეოლოგიური არ არის, მათში ღვთაება არ იგულისხმება. ისინი უფრო ეკოლოგიურია. როგორც გითხარით, ეს პროექტი გრძელდება: მინდა, სიკვდილის წუთებშიც კი სხეულის თითოეული უჯრედით ვილოცო და ვიგალობო.