ჰაიკე ფიდლერი: "გაისეირნო სიტყვებში, როგორც ტყეში, სადაც არ იცნობ ყველა მცენარეს"


ჰაიკე ფიდლერი: "გაისეირნო სიტყვებში, როგორც ტყეში, სადაც არ იცნობ ყველა მცენარეს"




ესაუბრა ბაჩანა ჩაბრაძე

 

ჰაიკე ფიდლერი (Heike-Fiedler) მწერალი, მთარგმნელი და მრავალენოვანი ბგერით-გამომსახველი ხელოვანია, რომელიც ელექტროაკუსტიკური იმპროვიზაციის საშუალებით იკვლევს ენასა და ბგერას შორის არსებულ ზღვარს. იგი 1963 წელს გერმანიაში დაიბადა და 1987 წლიდან ცხოვრობს და მუშაობს ჟენევაში. მისი სამუშაო მრავალწახნაგოვანია: პერფორმანსი, ურბანული ხელოვნება, ბგერით-გამომსახველობითი წარმოდგენა, ინსტალაცია... იგი არის ლექსების რამდენიმე კრებულის (“mehr-ის ენები”, 2010 და Sie will mehr, 2013, სპოკენ სკრიპტი ; Langues de mehr, 2010 et Sie will mehr, 2013, éditions spoken script ; “ლექსის მოლოდინში”, საბლი, 2020; En attendant le poème, éditions des sables, Genève, 2020), ავტობიგრაფიული წიგნის (“ბავშვობის სამყაროები”, ზოე, 2015; Mondes d’enfa()ce, Zoé, 2015), მოთხრობებისა და ერთი ფლიპ-ბუკის ავტორი. წელს გამოდის მისი პირველი რომანი (“მღელვარებათა შუალედში”, ანკრ ფრეში, 2020; Dans l'intervalle des turbulences, Encre Fraîche, Genève, 2020). მას ასევე გამოქვეყნებული აქვს თარგმანები და სხვადასხვა ტიპის წერილები ჟურნალებში და ბლოგებზე. იგი მსოფლიოს ოთხივ კუთხით მონაწილეობს როგორც ლიტერატურულ და მუსიკის ფესტივალებში, ასევე ერთობლივ გამოფენებში და უძღვება თანამედროვე კონცეპტური და იმპროვიზებული პოეზიის სახელოსნოებს.

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: მე მქონდა პატივი, ქართულად მეთარგმნა თქვენი ლექსები თბილისის წლევანდელი საერთაშორისო ლიტერატურული ფესტივალისთვის, რომელიც, სამწუხაროდ, გასაგები მიზეზების გამო, გადაიდო. მათი თარგმნით ძალიან ვისიამოვნე, მით უმეტეს, რომ ამ ტიპის პოეზია ჩემთვის მეტ-ნაკლებად ახალია. მე მითარგმნია ავტორ-კომპოზიტორები, მათ შორის ლეო ფერე, ვისთვისაც ბგერა ტექსტის უმთავრესი შემადგენელია და “ყოველი ლექსი, რომელიც მხოლოდ წასაკითხადაა დაწერილი და ნაბეჭდშია ჩამწყვდეული, დაუმთავრებელია”. მაგრამ თქვენ უფრო შორს მიდიხართ, არ კმაყოფილდებით ტექსტების უბრალო გახმოვანებით, თავად სიტყვებში ეძებთ ბგერებს. მეტიც, ბგერას, ტექსტსა და გამოსახულებას ერთმანეთზე შრეებად ალაგებთ და ამგვარად ავრცობთ “ტექსტის” ტრადიციულ საზრისს. თქვენ სიტყვებს მიღმა გადიხართ, ენის სიტყვიერი მნიშვნელობის მიღმა. თქვენთან ვხედავთ იმას, რაც გვესმის, და ვისმენთ იმას, რასაც ვხედავთ. თქვენ აბრუნებთ სიტყვებს, როგორც ტანსაცმელს და მათ სარჩულს გვაჩვენებთ. თქვენ აადგილებთ ასოებს სიტყვაში, თითქოს ჩვეული თანმიმდევრობით დაღლილი ასოები ჯანყდებოდნენ და თავისუფლებას ეწაფებოდნენ... როგორ მიხვედით მსგავსი ხერხების გამოყენებამდე? როდის და რატომ დაიწყეთ ასეთი პოეზიის წერა?

 

ჰაიკე ფიდლერი: ჯერ კიდევ მოზარდი ვიყავი და გერმანიაში ვცხოვრობდი, როცა გამომსახველობითი პოეზია აღმოვაჩინე. ჩემი პირველი აკროსტიქი 16 წლის ასაკში, დიუსელდორფში, გარემოს დაბინძურების წინააღმდეგ გამართული ღონისძიებისთვის, “სმოგალარმისთვის” შევქმენი. დღევანდელი გადასახედიდან, სწორედ ეს მომენტი მიმაჩნია სიტყვების განსხეულებისადმი ჩემი მგრძნობელობის ნაპერწკლად.

8 წლის შემდეგ კი, ჟენევის ერთ ფესტივალზე, ბგერითი პოეზია აღმოვაჩინე. ამ ქალაქში მაშინ ფილოლოგიურზე ვსწავლობდი და 1998 წელს ბგერითი პოეზიის ჯგუფს შევუერთდი, რომელშიც 15 წლის განმავლობაში ვაქტიურობდი. ამგვარად შევხვდი მრავალ პოეტს, რომლებიც სასცენო პოეზიას ქმნიდნენ. აღმოვაჩინე ხმის, სუნთქვისა და სხეულის, როგორც პოეტური ტექსტის გადაცემის ხელსაწყოს მნიშვნელობა, შესაბამისად, შევუდექი პოეტური ცდების ჩატარებას, გავიარე ელექტროაკუსტიკური მუსიკის კურსები და დავეუფლე ვიდეომონტაჟს. მიმაჩნდა, რომ თუ ხმას შეუძლია პოეტური ტექსტის სივრცეში გადატანა, ეს შესაძლებელი უნდა ყოფილიყო გამომსახველობითი პოეზიის შემთხვევაშიც.

დამოუკიდებლად ავითვისე ხელსაწყოები, რომლებიც ბგერისა და გამოსახულების რეალურ დროში გატანის საშუალებას იძლევა, რაც არ ეხება ლიტერატურას, რომელიც უნივერსიტეტში შევისწავლე. სხვანაირად რომ ვთქვა, პოეზიისა და ელექტროაკუსტიკური მუსიკისადმი ჩემი ინტერესიდან გამომდინარე, შევქმენი ლექსები შენარევების, ჩანაცვლებების, შრეებად განფენების, ტონებში გადასვლების, კროს-ფეიდერების მეშვეობით. ამავე დროს, დავიწყე ჩაწერები და საჯარო პერფორმირება და ბგერითი პოეზიის სამეულიც ჩამოვაყალიბე, რომელშიც, ჩემ გარდა, შედიან მარინა ზალცმანი და ალექსა მონტანი.

მე თავად ვქმნი იმ ელემენტებს, რომლებსაც ვიყენებ, ტექსტი იქნება ეს, გამოსახულება თუ ბგერა. ქაღალდზე დაბეჭდილი პოეტური ტექსტი გაშლა-განფენას პერფორმანსის დროს განსივრცებით აღწევს. მე მედიათა ურთიერთქმედებაში მოყვანით ვქმნი განვრცობილ ტექსტს. ეს პროცესი სინესთეზიას ჰგავს, ანუ ერთი მოვლენის აღქმას ერთდროულად რამდენიმე გრძნობით. მე რეალურ დროში ერთმანეთში ვურევ სხვადასხვა ელემენტს იმპროვიზაციისა და MIDI-კონტროლერის საშუალებით (მისი რეალური კონტროლის გარეშე). ამგვარად, მიუხედავად ზუსტი მოსამზადებელი სამუშაოებისა, ყოველთვის რჩება ადგილი შემთხვევითობისთვის, თუნდაც იმ მოულოდნელობებიდან გამომდინარე, ტექსტის, გამოსახულებისა და ბგერის ურთიერთქმედებაში მოყვანას რომ მოაქვს. შემთხვევითობა ვახსენე და ამ შეკითხვაზე ჩემი პასუხი სტეფან მალარმესადმი თვალის ჩაკვრით მინდა დავასრულო, ვინც პოეზიის ახალი ერა შექმნა ტექსტით “კამათლის ერთი გაგორება ვერ ამოწურავს შემთხვევითობას”.

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: ბგერითი პოეზია ჩემთვის სიახლეა, თუმცა ვიცნობ მის სავარაუდო წინამორბედებს. ეს ჟანრი მახსენებს საპერფორმანსო პოეზიის ტრადიციას, დამკვიდრებულს ისეთი ავტორების მიერ, როგორიცაა ფრანგი ანრი შოპენი და გერმანელი ფრანც მონი. მახსენდება ბეკეტიც და აპოლინერიც, რომ არაფერი ვთქვა დადაისტებზე. დიახ, დეკონსტუქციებთან ერთად (ლექსებში “ნატურმორტი”, "გემო", "გრაფიტი"), თქვენ იყენებთ გამეორებებსაც (ლექსებში "მთვრალი", "სიტყვა სიტყვაზე", “პატივისდება ევრიდიკეს”). სიტყვის გამეორებით, გვაჩვენებთ, რომ ეს აღარ არის ერთი და იგივე სიტყვა. ზოგჯერ კი, პირიქით, გზას პოულობთ იმ სიტყვებს შორის, რომლებსაც მანამდე ერთმანეთთან კავშირი არ ჰქონდათ. ზოგადად, სიტყვებს უჩვეულო აზრს სძენთ. ხომ არ შთაგონებულხართ ზემოთ ჩამოთვლილი ავტორებით?

 

ჰაიკე ფიდლერი: აბსოლუტურად. ფრანც მონი გერმანული კონკრეტული, გამომსახველობითი და ბგერითი პოეზიის უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენელია, მიუხედავად იმისა, რომ არასდროს სურდა საკუთარი შემოქმედების რომელიმე პოეტურ სქემაში მოთავსება. იგი ჩემთვის დიდი აღმოჩენა იყო. კარგად ვიცნობ მის საქმიანობას, ერთდროულად თეორიულსა და პრაქტიკულს, ვინაიდან ეს იყო ჩემი სამაგისტრო ნაშრომის თემა ჟენევის უნივერსიტეტში. მე იგი ბგერითი პოეზიის ფესტივალზე მოვიწვიე და სახლშიც არაერთხელ ვესტუმრე, ფრანკფურტში. მან შთამაგონა თავისი ლინგვისტური მოსაზრებებითა და წარმოთქმის ხელოვნებით.

2004 წელს, მეტნაკლებად შემთხვევით, გავეცანი ანრი შოპენის სახელოსნოს ვენის “პოეზიის სკოლაში” - Schule für Dichtung (დაფუძნებული ავსტრიელი პოეტისა და პერფორმერის, კრისტიან იდე ჰინცეს მიერ. რომელიც ასევე გახლავთ World poetry movement-ის ინიციატორი). ვიცოდი, რომ შოპენი იწერდა და მიქსირებდა საკუთარ ხმას “რევიქსით”, ჭრიდა და ხელახლა აწებებდა ფირებს ამოჭრის cut-up მეთოდით. ამ კუთხით, სახელოსნოში მასთან ერთად ჩავატარეთ სხვადასხვა ექსპერიმენტი და გამოვცადეთ სხვადასხვა ტექნოლოგია. ამ დროს შოპენი უკვე ხანდაზმული იყო. ეს ისეთივე მნიშვნელოვანი მომენტი იყო ჩემს საავტორო გზაზე, როგორც დადაისტებისა და ბიტნიკების შესწავლა.

სამაგიეროდ, გამეორების პრაქტიკა ჩემს ტექსტებში მოდის კონკრეტული მუსიკის გავლენიდან, რომლის მოსმენა ძალიან მიყვარს. ეს პრაქტიკა მოდის ამ ტიპის მუსიკისადმი მიძღვნილი წიგნებიდანაც, რომლებიც ზედმიწევნით შევისწავლე და რომლებშიც თემატიზებულია ბგერა, ინსტრუმენტული დევიაციები, ექსპერიმენტი, აკუსტიკური ფენომენები… ყოველივე ეს – ტექნოლოგიური პროგრესის წყალობით. ეს აღმოჩენები დღესაც მხიბლავს. ცხადია, ეს ფონოლოგიასაც ეხება.

გამეორება ასევე ჭვრეტით-მედიტაციური, შამანური ტრადიციაა. იგი რიტუალზე მიანიშნებს. წერაც რაღაც ამის მსგავსია და თან მოიაზრებს “ქმნადობის” დელეზიანურ ცნებას: წერა-ქმნადობა, გამეორება-ქმნადობა. ამ გადასახედიდან, გამეორება გამოეყოფა ყოველივეს, რაც უძრავია, გაქვავებულია. ის ქმედებებიც კი, რასაც ყოველდღიურად ვიმეორებთ, ყოველთვის განსხვავდება ერთმანეთისგან. სწორედ ამას ეხმაურება ჩემი ლექსი “პატივისდება ევრიდიკეს”. ყოველივე და ყველაფერი არის მოძრაობა. ამ ტექსტში, სიტყვების ჩამოთვლა (“იგივე ტოტები იგივე სუნთქვები იგივე უსამართლობები...”) არ ეფუძნება ლოგიკურ მიმდევრობას, არამედ შემთხვევით განვითარებას. აქ, სიტყვების საზრისზე მეტად, მათი გამეორებაა უჩვეულო და მოულოდნელობის ეფექტიც აქედან მოდის. ამას ხშირად მეუბნებიან ჩემს ნაწერებთან დაკავშირებით, ექსპერიმენტული იქნება ისინი თუ სწორხაზოვანი.

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: სიტყვების გარდა, თქვენ თამაშობთ აპარატებითა და ელექტროაკუსტიკური ინსტრუმენტებითაც, რომლებსაც არგებთ თქვენს სიტყვებს ან ამ სიტყვების ნაწილებს. თქვენ ბგერებით აკეთებთ იმას, რისი გაკეთებაც გამოსახულებით შეიძლება. ამავე დროს, ციფრული ბგერების მანიპულაცია და ინჟინერია თავისთავად ცალკე პროფესიაა. მთლიანად თვითნასწავლი ხართ ამ დარგში? რა დონეზე ფლობთ მუსიკის ხელოვნებას? დაბოლოს, პრაქტიკული კითხვაც: როგორ ახერხებთ ყველა ამ ინსტრუმენტის ტრანსპორტირებას?

 

ჰაიკე ფიდლერი: თუ არ ჩავთვლით ზემოთ აღნიშნულ ელექტროაკუსტიკური მუსიკის კურსებს, რომლებიც ბგერითი მონტაჟის გასაკეთებლად, ხელსაწყო Pro Tools-ის ათვისებაში დამეხმარა, დიახ, მთლიანად თვითნასწავლი ვარ. მოქმედება და პერფორმანსი მიბიძგებს პრაქტიკული კვლევებისკენ. ვინაიდან ჩემს ხელოვნებას სცენაზე წარმოვადგენ, ცხადია, ყოველთვის ვეძებდი იმ ხელსაწყოებსა და ინსტრუმენტებს, რომლებიც ცოცხალ პერფორმანსს უკეთ მოერგებოდა. ასე შევიძინე აპარატი JamMan, რომლითაც ციკლებს ვიმეორებ, ასევე Kaoss Pad - ბგერის დასარეგულირებლად და Ableton Live, რომლითაც ვაჟღერებ, როგორც წინასწარ მომზადებულ, ასევე რეალურ დროში შექმნილ ბგერებს. გამომსახველობითი კუთხით კი, ვიყენებ Modul8-ს, რომელსაც ზოგჯერ აპლიკაცია MadMapper-ს ვამატებ სივრცეში გამოსახულების კიდევ უფრო ზუსტად გადასატანად. ამ აპარატების გამოყენებაშიც თვითნასწავლი ვარ. ჩემი სპეციფიკა ჩემს ტექსტებში ამ ხელსაწყოების ერთმანეთთან დაკავშირებაა, ინდივიდუალური გამოსვლებისთვის ან იმ მუსიკოსებთან ერთად, რომლებთანაც ვთანამშრომლობ, განსაკუთრებით - მევიოლინე მარი შვაბთან, ვინც ასევე ელექტროაკუსტიკაზე მუშაობს.

ჩვეულებრივ, ვიწერ ფრაგმენტებს, რომლებსაც ვუკრავ გიტარასა და ფლეიტაზე, რათა შემდეგ პერფორმანსებში გამოვიყენო და გავმიქსო ჩემს ტექსტებთან და გამოსახულებებთან ერთად. არის შემთხვევები, როცა მათ პირდაპირ სცენაზე ვიმპროვიზირებ, რასაც თქვენს შეკითხვასთან მივყავართ, რომელიც ამ ინსტრუმენტების ტრანსპორტირებას ეხება. ვმგზავრობ ჩემი მიკროფონებით, ელექტროაკუსტიკური ინსტრუმენტებით, კაბელებით, ადაპტატორებით, დამტენებით, რომლებიც სხვადასხვა კონტინენტსა და ქვეყანაში სხვადასხვა ტიპისაა და ეს წინასწარ უნდა გავითვალისწინო. მუდმივად მიწევს ადგილობრივ ტექნიკოსებთან კონსულტაცია და პერფორმანსისთვის საჭირო ელექტროენერგიის ტრანსფორმატორების მოძიება, ხმის ინჟინრებთან ერთად აუცილებელი ტექნიკის ადგილზე შეძენა… ყოველივე ეს ჩემთვის მართლაც კომპლექსურ სამყაროს ქმნის, რომელიც ჩემოდანში წიგნის ჩადებაზე ცოტა მეტია, და რაც მთავარია – ცოტა უფრო მძიმე. ჩემი ჩემოდანი მხოლოდ ამ ტექნიკითაა სავსე. ხოლო თუ გიტარის გამოყენება გადავწყვიტე, როგორც მაგალითად, ბენინის ქალაქ კოტონუში ან მეხიკოში, სადაც ჩემს ტექსტს ვუკეთებდი აკომპანირებას, მაშინ უბრალოდ ადგილობრივებს ვთხოვ, გიტარა მათხოვონ.

მე ვარ არა მხოლოდ თვითნასწავლი, არამედ დამოუკიდებელიც, როცა საქმე აპარატთა ჩართვა-განლაგებას ეხება. ძირითადად, ესენია ზემოთ აღნიშნული JamMan, Kaoss Pad, Looper RC-202 და მიქსერი, რომელშიც ვრთავ ინსტრუმენტებს, ოთხ მიკროფონს, მათგან - ერთ DPS-ს. ჯამში, ბევრი აპარატი გამომდის, მაგრამ ძალიან მიყვარს მათი გამოყენება.

როცა ყველაფრის დაყენებას ვრჩები, ბგერით სისტემაში ვერთვები, ვარეგულირებ ხმისა და გამოსახულების ბალანსს და პერფორმანსისთვისაც ყველაფერი მზადაა. ზოგჯერ ტექნიკური ავარიებიც ხდება, როგორც მაგალითად, ჰაიტის დედაქალაქ პორტ-ო-პრენსში. მაშინ მგზავრობისას ჩემოდანი გამიტყდა და მიქსერი დამიზიანდა, თუმცა განცვიფრებული დავრჩი ადგილობრივების შესანიშნავი რეფლექსით, რაც არა ახლის ყიდვაში, არამედ დაზიანებულის შეკეთებაში გამოიხატა. მათ მიერ შეკეთებული ჩემოდნით დღესაც ვმოგზაურობ.

ჩემი პერფორმანსები შემიძლია ისევე წარმოვადგინო დიდ სცენაზე, როგორც პატარა ოთახსა თუ ბიბლიოთეკაში, სადაც შედარებით მცირე ზომის ტექნიკას ვიყენებ. მცირერიცხოვანი პუბლიკის წინაშე ხშირად ხელში მხოლოდ წიგნი მიჭირავს ხელში, რაც ასევე ძალიან მომწონს.

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: თქვენ, ერთსა და იმავე ტექსტში, ტორტმანებთ გერმანულსა და ფრანგულს, ესპანურსა და ინგლისურს… და ახლა ქართულს შორისაც, როგორც მაგალითად, ლექსში All eins. როგორ ახერხებთ ერთი ენის სიტყვებიდან სხვა ენების სიტყვებზე გადასვლას? როგორ იკვლევთ გზას ამ გადასვლაში: აზრით თუ ბგერით? შეგიძლიათ, აღგვიწეროთ ამ ორიგინალური ქმედების პროცესი?

 

ჰაიკე ფიდლერი: თავდაპირველად იყო ჩემი მშობლიური ენიდან, გერმანულიდან გადასვლა ფრანგულზე, რაც სხვა ლინგვისტურ რაიონში, შვეიცარიის რომანდიაში გადასვლამ გამოიწვია. შემდეგ მოვიდა სხვა ენებიც, პირადი ინტერესითა თუ სასწავლო საგნებიდან. შემდეგ კი, თანდათანობით, სიტყვებისადმი ჩემი მგრძნობელობიდან გამომდინარე, პოეტურ სისტემად გადავაკეთე ის, რასაც ჩვენ, მრავალ ენაზე მოსაუბრენი, ლაპარაკისას ჩვენდაუნებურად ვაკეთებთ: ზოგჯერ ერთმანეთში ვურევთ ენებს, საუბრისას უნებლიეთ ვათავსებთ ერთი ენის სიტყვას სხვა ენაში.

მეც დავიწყე ლექსების ამ პრინციპით წერა. ზოგჯერ, ენებს ინტუიციურად ვურევ, ზოგჯერ კი – უფრო კონსტუქციულად. ასეთ შემთხვევებში, ბგერის  ნათლად განსხეულება მეხმარება და მივყავარ სხვა სიტყვასთან, ისე, რომ აზრთანაც არ მაშორებს. ერთხელ, ერთ საუნივერსიტეტო მრავალენოვან კოლოკვიუმზე მიმიწვიეს, რომლის ერთ-ერთი ნაწილის სათაური იყო «Erfahren oder erzeugt», რაც ასე შეიძლება ვთარგმნოთ: “განცდილი ან შექმნილი”. მეც სწორედ ასე ვმოქმედებ: ქმნადობის ამ ორ ფასონსა და აზრს / ბგერას შორის.

ავიღოთ მაგალითად ფრანგული სიტყვა rue (ქუჩა). ფრანგულად, ქუჩა - ქუჩაა. ხოლო გერმანულენოვანთათვის იგი rüber-ის ასოციაციას იწვევს, არა მხოლოდ ფრანგულ “ქუჩასთან” მისი პირველი მარცვლის დამთხვევის, არამედ სემანტიკური მსგავსების გამოც, რამდენადაც ეს გერმანული სიტყვა მიანიშნებს ქუჩის თუ საზღვრის მეორე მხარეზე გადასვლის ფაქტზე. ცხადია, სოსიურისა და მისი “ნიშნის შემთხვევითობის” თანახმად, ეს მხოლოდ შემთხვევითობაა, მაგრამ ამ აღმოჩენიდან მოყოლებული, ვეძებე სხვა სიტყვები, რომლებზეც შევძლებდი იმავე სისტემის მორგებას. შესაბამისად, ვიკვლიე სხვა ფრანგული და გერმანული, მეტ-ნაკლებად ომონიმური ტერმინები ისე, რომ ჩემს მთავარ გიდად მათი შინაარსი რჩებოდა. ასე დაიბადა ლექსი Dissens dissonanz, რომელშიც ერთმანეთთან ბგერისმიერად ვაპირისპირებ მომთაბარეობასა და უმოძრაობას და ლტოლვლთა პრობლემებს: Naufrage no frage keine frage (ჩაძირვა, არავითარ შემთხვევაში...) და ა.შ.

რაც შეეხება ლექსს All eins, რომელიც თქვენ ახსენეთ, უნდა აღვნიშნო, რომ Allein გერმანულად ნიშნავს “მარტო”-ს, ხოლო როცა მას წარმოვთქვამთ, გვესმის ინგლისური A line, რაც თავის მხრივ, გერმანულ “ხაზს” გვაგონებს. იგივე შეიძლება ვთქვათ ფრანგულზეც. ყოველივე ეს სხვადასხვა ენათა ფრაგმენტებია და ამავე დროს – თამაში, რომლის წარმართვა, “ად ინფინიტუმ”, ყველა არსებულ ენაში შეიძლება.

არ ვფიქრობ, რომ ჩემი მრავალენოვანი ტექსტების წასაკითხად აუცილებელია ყველა ენის ცოდნა, რომლებსაც მათში ვიყენებ. პირიქით: ფრაზებში, სიტყვებში ისევე შეიძლება გავისეირნოთ, როგორც ტყეში, სადაც არ ვიცნობთ ყველა მცენარეს, რომლებსაც ვაწყდებით.

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: ეფექტებზე ასეთი კონცენტრაციის მიუხედავად, თითოეული თქვენი ნაწარმოები განსაკუთრებული შინაარსით გამოირჩევა. მათგან მოედინება ურთიერთგაზიარებისა და თავისუფლების ფილოსოფია. ყოველი თქვენი პერფორმანსი პოლიტიკურ ხასიათს ატარებს, მეტიც – ანგაჟირებულია. ენების არევით, თქვენ განსხვავებულ ბგერებს, უცნობ რიტმებს უღებთ კარს, თითქოს მკითხველს თანასწორობისკენ, ჩართულობისკენ და მშვიდობიანი თანაცხოვრებისკენ უხმობდეთ. ეს ღია მრავალენოვნება და ეს გამდინარე ჰორიზონტი ხომ არ არის უბარიკადო, უკედლებო და მუდმივი განახლებისადმი გახსნილი სამყაროს თქვენეული ხედვის ანარეკლი? რომელია თქვენი მთავარი თემები ამ ბრძოლაში?

 

ჰაიკე ფიდლერი: დიახ, სწორედ ასეა. სწორედ ამისკენ ვუხმობ მკითხველს. სრულყოფილად დაინახეთ ჩემი საზრუნავი და განზრახვები! დიახ, ეს არის საზღვრების გადაკვეთა ერთი ენიდან მეორეზე გადასვლით, მოძრაობა, გახსნილობა, სხვასთან შეხვედრა. ეს არის, ამა თუ იმ პოეტური ფორმისა თუ სტილის მეშვეობით, ჰომოფობიის, ტრანსფობიის, სექსიზმის, რასიზმის მხილება - რამდენიმე ასპექტი იმ ჩართულობიდან, რომელიც თქვენ ახსენეთ. ჩართულობის პოეზიას დიდი ხანია ვქმნი, რადგან ენა საზოგადოებათან ერთად ვითარდება და ირეკლავს მის თავისებურებებს. მსგავსი პოზიცია, მით უფრო ზეპირსიტყვიერებაში გამოხატული, მუდამ აწყდებოდა და დღესაც აწყდება იგნორს და უარყოფას, მათ შორის ფრანკოფონიაში და “ალიანს ფრანსეზში”, რაც ძალიან მაღელვებს.

ამგვარად, მე მრავალენოვან პოეზიას აღვიქვამ, როგორც ჩვენი თანამედროვე პოლიგლოტი, პოლისემანტიკური სინამდვილის ერთგვარ თარგმანს.

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: თქვენი ენობრივი კომბინაციები ზედმიწევნით კონსტრუირებულია, ზოგჯერ – მათემატიკურიც. ამაში როლს უთუოდ თქვენი მრავალენოვანებაც თამაშობს. თქვენ ანაწევრებთ, შლით ენებს. შედეგად, გვაჩვენებთ იმ ერთეულებს, რომლებიც მთლიანობაში იყო ჩაკარგული და მანამდე ვერ ვამჩნევდით. სხვადასხვა ენების ერთ ტექსტში თავმოყრით, თქვენ ენას განიხილავთ, როგორც ბგერით სხეულს. მსგავსი დემარში ენის სტატუსისადმი დელეზისეულ მიდგომას მახსენებს. ეს კი კვლევას წააგავს. ხომ არ უკავშირდება ეს თქვენს განათლებასა და სასწავლო გამოცდილებას?

 

ჰაიკე ფიდლერი: ნამდვილად, დელეზი ჩემი საყვარელი ფილოსოფოსია. მისი პირველი წიგნი, რომელიც წავიკითხე, იყო “დიალოგები” (ფლამარიონი, 1977), კლერ პარნესთან თანაავტორობით დაწერილი. იგი მეგობარმა მაჩუქა და მისი წაკითხვისთანავე დავწერე ლექსი A rose et une rose (ინგლისურ-ფრანგულად: “ვარდი და ვარდი”), რომელიც ძალიან ბგერითი კონსტრუქციისაა და ქვესათაურად აქვს “პატივისდება გერტრუდ სტაინსა და ჟილ დელეზს”. იგი ეფუძნება ერთდროულად სტაინის ცნობილ ლექსს “ვარდი ვარდია” და დელეზის დაკვირვებას სიტყვა-კავშირზე “და”, რომელიც მისი აზრით, არის “ერთგვარი აქტიური გაჟონვა, გაქცევა, თავის დაღწევა”.

ასეთ გაჟონვას ვხვდებით ტექსტში All eins, allein, a line. დელეზს ვაწყდებით ასევე ზემოთ ნახსენებ ლექსში Dissens dissonanz: “მეტიც, ეს მომთაბარე სწავლება შეუწყვეტლივ ითრგუნება და იკრძალება სახელმწიფო მეცნიერების პირობებისა და მოთხოვნების წნეხში” (“ათასი ზეგანი”, ჟილ დელეზი, ფელიქს გვატარი).

თქვენ მართალი ხართ, როცა ვარაუდობთ, რომ ჩემი მრავალენოვანი ტექსტების ერთობლიობა უკავშირდება ამ ფილოსოფოსსა და მშობლიური ენის მისეულ აღქმას: “ენის ერთეული თავდაპირველად პოლიტიკურია. უნდა ვილაპარაკოთ არა დედა-ენაზე, არამედ დომინანტი ენის მიერ ძალაუფლების აღებაზე” (ჟილ დელეზი, ფელიქს გვატარი, “ათასი ზეგანი”, პარიზი, გამომცემლობა მინუი, 1980, გვ. 128; Gilles Deleuze, Félix Guattari, Mille Plateaux, Paris, Les éditions de minuit, 1980, p. 128.).

დელეზი დამოუკიდებლად შევისწავლე, მისი წიგნების წაკითხვისა და მისი ლექციების ჩანაწერების მოსმენის შედეგად. სამაგიეროდ, ენის ანალიტიკური ფილოსოფია ჟენევის უნივერსიტეტში ერთ-ერთ საგნად მქონდა. ამგვარად, გოტლობ ფრეგეს, დონალდ დევიდსონის, მაიკლ დამიტისა და სხვა ანალიტიკოსთა გავლით, გავუშინაურდი სიტყვების სპეციფიკის კვლევას, მათ ფილოსოფიურ კონცეპტირებასა და მათ მნიშვნელობებს. მე მიყვარს თეორიული მიდგომები, მომწონს კვლევისა და პრაქტიკის, წერისა და პერფორმანსის ერთმანეთთან დაკავშირება,

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: თქვენ მთარგმნელიც ხართ. საინტერესოა, პერფორმერის გამოცდილება თუ გეხმარებათ თარგმანებში, სადაც ხშირად ერთი ენიდან მეორეში უნდა გადავიდეს ბგერა, რიტმი თუ კალამბური და არა პირდაპირი ენობრივი მნიშვნელობები?

 

ჰაიკე ფიდლერი: ჩემი, როგორც მთარგმნელის გამოცდილებიდან ვიტყოდი, რომ თარგმნა უაღრესად საინტერესო საქმიანობაა, რადგან ერთი ავტორის თარგმნისას, ხელახლა უნდა დაუსვა საკუთარ თავს ის შეკითხვები, რომლებსაც სხვა ავტორთან უკვე უპასუხე, ამ ავტორების განსხვავებული სტილიდან და სპეციფიკური შემოქმედებითი ხაზიდან გამომდინარე. თარგმანში, ზოგჯერ, სტრატეგიების აღრევის უფლებაც უნდა მისცე თავს. დიახ, ვფიქრობ, რომ ჩემი სამწერლო და ბგერითი პოეზიის პრაქტიკა მეხმარება თარგმანის პროცესში. სხვათა შორის, არსებობენ მწერლები, რომლებიც ლექსებს თავიანთივე ჰომოფონიური თარგმანებიდან ქმნიან. ამ მხრივ მახსენდება ერნსტ იანდლი, ოსკარ პასტიორი და ულრიკე დრეზნერი, ასევე – მწერალთა და მათემატიკოსთა გაერთიანება “ულიპო”. ბოლო დროს, თარგმანი მეტად გაიხსნა ენობრივი თამაშებისადმი. დღევანდელი მთარგმნელები ამას ელტვიან, თუმცა ეს ყოველთვის ასე არ იყო.

ძალიან მაინტერესებს, თქვენ თარგმანის რა სტრატეგია აირჩიეთ ჩემი ლექსების ქართულად გადატანისას. ამ ენას არ ვიცნობ, მაგრამ მისი დამწერლობა ძალიან ლამაზია! ყველაფერთან ერთად, ამიტომაც მახარებდა თბილისის ლიტერატურულ ფესტივალში მონაწილეობის პერსპექტივა, რომელიც სამწუხაროდ, გასაგები მიზეზების გამო გადაიდო. დიდი იმედი მაქვს, მოგვიანებით ვიმოგზაურებ ამ ქვეყანასა და ენაში.

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: შეკითხვას, რომლსაც მე მისვამთ თარგმანის სტრატეგიებთან დაკავშირებით, თავადვე უპასუხეთ. დიახ, თქვენი ტექსტების მრავალფეროვნებიდან გამომდინარე, მომიხდა სტრატეგიათა ცვლა, მეტიც - აღრევა; და არა მხოლოდ ლექსიდან ლექსში, არამედ ზოგჯერ ერთსა და იმავე ტექსტშიც კი. ჩემთვის აშკარა იყო, რომ დედნის "ზუსტად" გადასატანად, სინტაქსურ-გრამატიკული მეთოდი ხშირად სემანტიკური, ან კიდევ, პრაგმატული მიდგომით უნდა მეცვალა, და ამგვარად ქართულად გამეთამაშებინა ის კომბინაციები, რაც თქვენ გაითამაშეთ სიტყვების დეკონსტრუირებითა თუ ამობრუნებით და შედეგად - ამავე სიტყვების ბგერებზე შეგნებულად აქცენტირებით. უნდა ითქვას, რომ ქართული ენის ფონეტიკური რესურსები ამის საშუალებას უხვად იძლევა.

თქვენ ბევრ კულტურულ შეხვედრას აწყობთ. მათ შორის, ასოციაციის “შეხვედრები აქ და სხვაგან” ფარგლებში, Laboratorio Arts Contemporains-ის პარტნიორობით მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში გამართეთ საპერფორმანსო სახელოსნოები ახალგაზრდა პუბლიკისთვის. ვვარაუდობ, რომ მოზარდებთან პერფორმირება ზრდასრულებთან პერფომირებისგან საგრძნობლად განსხვავდება. როგორ უადვილებთ მოზარდებს თქვენს ტექნოლოგიებთან ადაპტირებას? გაქვთ თუ არა კონკრეტული მეთოდები მათი ცოდნის ფარგლებში თქვენი ხელოვნების მოსათავსებლად? ასეთ დროს რა უფრო გამოდის ავანსცენაზე: სიტყვები თუ მოძრაობები?

 

ჰაიკე ფიდლერი: პოეზიის სახელოსნოებში იშვიათად ვთხოვ მონაწილეებს ჩემს ტექნოლოგიასთან ადაპტირებას. ეს, შეიძლება, მომავლის პერსპექტივა იყოს. სამაგიეროდ, ხშირად მაქვს შესაძლებლობა, ლიტერატურის ისტორიაში ექსკურსიის მეშვეობით, ავამაღლო ბგერითი პოეზიის პრაქტიკისა და პერფორმანსისადმი ზრდასრულთა მგრძნობელობა. ამ პროცესში, არც “თეთრი ადამიანის” დომინანტური პოზიციისადმი კრიტიკულ დამოკიდებულებას ვივიწყებ. თუმცა ბავშვებთან, ცხადია, ამგვარი დემარშები ნაკლებად გამოდგება. სანაცვლოდ, ჩემი ინსტრუმენტები იოლად მანიპულირებადია და ეფექტსაც დაუყოვნებლივ იძლევა, თუნდაც ეს მხოლოდ მიკროფონში ლაპარაკი ან უბრალოდ, საკუთარი ხმის სხვანაირად, ექოსებურად მოსმენა იყოს. ეს მათ ცნობისმოყვარეობას აღვივებს და მათთან კონტაქტში სწრაფად და უშუალოდ შესვლის საშუალებას მაძლევს. თუმცა უნდა აღვნიშნო, რომ ჩემი სახელოსნოები ტრიალებს არა აუცილებლად ტექნოლოგიების, არამედ პოეზიის, Spoken word-ის, ერთგვარი მხატვრული დეკლამაციის ირგვლივ. ავანსცენაზე კი, არის არა სიტყვები და მოძრაობები, არამედ – სიტყვები მოძრაობებით! აქ ყოველთვის მნიშვნელოვანია კოლექტიური ასპექტი, ურთიერთგაზიარება, სიტყვების ერთად წარმოთქმა, ერთობლივი იმპროვიზაციები და ინდივიდუალური ნაწერებიდან ახალი ერთობლივი ტექსტების შექმნა. ამას ერთნაირი წარმატებით ვაკეთებთ, როგორც შრი-ლანკაში, ბენინსა თუ ინდოეთში, ისევე კოლუმბიასა და შვეიცარიაში, ანუ ყველგან, სადაც პოეზიის სახელოსნოებს ვატარებ.

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: ბავშვები ვახსენეთ, და თქვენს ავტობიოგრაფიულ წიგნზე მინდა გკითხოთ, რომელსაც “ბავშვობის სამყაროები” ჰქვია (გამომცემლობა ზოე, 2015; Mondes d’enfa()ce, Zoé, 2015). ამ პოეტურ პროზაში, რომელშიც სათაურიდანვე სიტყვებით თამაშობთ (enfa()ce-ში ბავშვობასაც გულისხმობთ და პირისპირ დგომასაც), თქვენ მესამე პირში აღწერთ საკუთარ ბავშვობას გერმანიაში და თქვენს სამწერლო გზას. მასში მკითხველი ეშვება ომისშემდგომ დასავლეთ გერმანიაში და შვეიცარიის რომანდიაშიც. შეგიძლიათ, მეტი გვითხრათ ამ წიგნისა და ზოგადად თქვენი პროზის შესახებ?

 

ჰაიკე ფიდლერი: კი, ნოველებსაც ვწერ. ჩემი პირველი რომანი კი მალე გამოვა. ჩემი პროზა არ ეფუძნება სიტყვებით თამაშს, არც ეს ავტობიოგრაფიული რომანი, გარდა სათაურისა. მასში ვიგონებ ჩემს ბავშვობას. ბავშვობა კი განსხვავებული სამყაროებისგან შედგება, მათ შორის - გარე სამყაროს აღმოჩენისგან. ბავშვიც სწორედ ამ აღმოჩენების პირისპირ დგება. სათაურში სიტყვებით თამაშიც ამას გულისხმობს. მოთხრობა მხოლობითის მესამე პირშია დაწერილი და მასში არცერთი საკუთარი სახელი არ ფიგურირებს, რადგან მიუხედავად ინდივიდუალური და ძალიან ინტიმური გამოცდილებებისა, ჩვენ ყველას ბევრი რამ გვაქვს საერთო, მათ შორის – ერთგვარი გაცვლადობა თაობებსა და კულტურებს შორის. დაბოლოს, ამ წიგნში არის ასეთი პასაჟი: “იგი ბალახზე წამოწოლილა იმ ხალხს შორის, რომელთაც არ იცნობს. მარჯვნიდან ერთი ენა ესმის, მარცხნიდან – მეორე. ხმა ერთი მხრიდან მოდის და მეორედან არ გადის. სიტყვები მასში რჩებიან, კარგად შეფუთულნი. იგი მათ საკუთარ თავში ატარებს. იგი ხტება, იგი დგება, იგი დადის. სიარული და გადახტომა, კარგად შეჯანჯღარება, კარგად შერხევა. და შავგვრემანი ენის გამოყოფა, მისივე ენის...”.

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: თქვენი პერფორმანსებით, რომლებიც სწორხაზოვნებას ამსხვრევს, თქვენ ერთგვარად აკრიტიკებთ სტრუქტურულ ძალაუფლებას, რომელიც ძირითადად მამაკაცების ძალაუფლებას წარმოადგენს. ეს აქტივიზმი ხომ არ არის ნაკარნახევი იმ სინამდვილით, რომელშიც ქალებს, კუთვნილი ადგილის დასაკავებლად, დღესაც და ევროპაშიც, ხშირად უწევთ დომინანტ მასკულინურ მოდელზე მორგება? პირადად ხომ არ გადაჰყრიხართ მსგავს დაბრკოლებას თქვენი, როგორც ქალი მწერლის, კარიერის მანძილზე? რას ნიშნავს თქვენთვის, იყო ქალი ავტორი, ქალი პერფორმერი?

 

ჰაიკე ფიდლერი: ეს აქტივიზმი აუცილებლობად მიმაჩნია. იგი სცდება ხელოვანი ქალების კუთვნილი ადგილის ფარგლებს და ეხება ზოგდად ადგილს, რომელიც ქალს უკავია. იგი ეხება უსამართლობასა და უთანასწორობას, რომელთა მსხვერპლია ქალი, თანაც - ძალიან ადრეული ასაკიდან, კერძოდ, აღზრდიდან მოყოლებული, ოჯახურ გარემოში იქნება ეს თუ ინსტიტუციებში. ჯერ კიდევ საბავშვო წიგნებისა და სათამაშოების მეშვეობით ხდება სტერეოტიპული წარმოდგენების გადაცემა: დედა დათვი, რომელიც სახლში რჩება და  პატარა ბელებს უვლის. ყოველივე ეს გავლენას ახდენს გენდერის სოციალურ კოსნტრუქციაზე, პროფესიულ არჩევანსა და სახელფასო უთანასწორობაზეც. დღევანდელი პანდემია ამას ყოველდღიურად გვახსენებს. რაც შეეხება ხელოვნებას, ქალები მასშიც მწირად არიან წარმოდგენილი. იგივე ხდება უნივერსიტეტებშიც, მიუხედავად მდგომარეობის ოდნავი გაუმჯობესებისა.

დიახ, პირადად გადავყრივარ მსგავს დაბრკოლებებს, თუმცა ისინი არ არის მატერიალური და კონკრეტულად ვერ მოიხელთებ. ხოლო თუ ამაზე სიტყვას ძრავ, გიჟად გრაცხავენ, რადგან არ გაგაჩნია ამის საბუთი. არადა, ნამდვილად ვიცი, მამაკაცი რომ ვყოფილიყავი, გაცილებით ნაკლები ბრძოლა დამჭირდებოდა ხელოვნების სამყაროში თავის დასამკვიდრებლად, განსაკუთრებით - დასაწყისში. შეიძლება, დღეს, ახალგაზრდა ქალებისთვის ყოველივე ეს ნაკლებად მძაფრია, თუმცა ხელოვნების სკოლაში ჩემი სამასწავლებლო პრაქტიკიდან და ორი ზრდასრული ქალიშვილის დედის პოზიციიდან ვხედავ, რომ ბევრი რამ დღესაც მიუღწეველია და უთანასწორობა კვლავ სახეზეა.

მიუხედავად ამისა, უწინდელთან შედარებით, დღეს გაცილებით მეტია იმ ახალგაზრდა ქალების რიცხვი, რომლებიც ხელოვანისა თუ მწერლის პროფესიულ გზას ირჩევენ, რასაც ლიტერატურული ინსტიტუტების გამოჩენამაც შეუწყო ხელი. ისინი გაცილებით მრავალრიცხოვანნი არიან თანამედროვე ტექნოლოგიების სფეროშიც და არავინ აყენებს ეჭვქვეშ მათ უნარებს. ყოველ შემთხვევაში, მე ასე ვხედავ, რასაც ნამდვილად ვერ ვამჩნევდი ოცი წლის წინ, როცა ქალს ხუთჯერ მაინც უნდა ეთქვა, რომ კაბელის შეერთება შეეძლო, რათა მისთვის ხელსაწყო ენდოთ.

ინდივიდუალურად, ქალი იძულებული იყო, თავი შეეხსენებინა სამყაროსთვის, რისი კეთებაც დღემდე უწევს კოლექტიურად, მანიფესტაციების სახით, ფემინისტური აქტივიზმით. ქალს სჭირდება მუდამ ფხიზლად ჰყოფნა, რადგან მიღწეული უფლებები ძალიან მყიფეა. გარკვეული წარმატება სახეზეა, თუმცა ამ ბრძოლის გაგრძელება კვლავ და კვლავ აუცილებელი და მნიშვნელოვანია.

მართალია, თავად, დიდწილად მამაკაცმა ავტორებმა შთამაგონეს, მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ მაშინ ძალიან ცოტა ქალი ჩანდა იმ დარგში, რომლითაც მე დავინტერესდი. ისინი მოგვიანებით აღმოვაჩინე. თანაც მე დავძლიე ეს გავლენა ჩემივე სამწერლო და სახელოვნებო ხმის მოძიებით. ამ ხმის პოვნამდეც კარგად ვიცნობდი ფემინისტურ ლიტერატურულ კრიტიკასა და მწერლობას ჩემი საუნივერსიტეტო ფილოლოგიური კარიერიდან. ამას გარდა, გავიარე დამატებითი საუნივერსიტეტო კურსი გენდერის საკითხზე, რათა უკეთ შემესწავლა უთანასწორობის გამომწვევი მექანიზმები და მათი გამოვლინებები. როგორც ქალი ავტორი და პერფორმერი, განსაკუთრებით დავინტერესდი ისეთი ქალი ავტორებითა და გენდერის თეორეტიკოსებით, როგორიც არიან ჯუდით ბატლერი, ერიკა ფიშერ-ლიხტე, პეგი ფელანი თუ დაიანა ტეილორი.

 

ბაჩანა ჩაბრაძე: დაბოლოს, რას გვეტყოდით თქვენს სამომავლო გეგმებზე? მალე იხილავს თუ არა მკითხველი და მაყურებელი ჰაიკე ფიდლერის ახალ კრებულსა თუ პერფორმანსს? გმადლობთ, რომ დრო დაგვითმეთ და გვესაუბრეთ ქართული ჟურნალისთვის “ახალი საუნჯე”!

 

ჰაიკე ფიდლერი: ზაფხულამდე ველოდები ჩემს ორ ახალ წიგნს: რომანს “მღელვარებათა შუალედში” (გამომცემლობა ანკრ ფრეში; Dans l'intervalle des turbulences, Encre Fraîche, Genève, 2020), რომელიც უკვე დაბჭდილი და აკინძულია და გამოსასვლელად მხოლოდ იზოლაციის დასრულებას ელის; და პოეზიის კრებულს “ლექსის მოლოდინში” (გამომცემლობა საბლი, 2020; En attendant le poème, éditions des sables, Genève, 2020), რომელიც ბოლო ინსტანციებს გადის, სანამ კონკრეტულად მატერიალიზდება. ეს არის ჩემი ორი ახალი გამოცდილება, ვინაიდან საქმე ეხება ჩემს პირველ რომანს და მთლიანად ფრანგულ ენაზე დაწერილ პირველ პოეტურ კრებულს, ამჯერად - ექსპერიმენტების გარეშე… თითქმის! ამ კრებულებს, შესაბამისად, საჯარო კითხვის სერიაც მოჰყვება. უკვე დაგეგმილი მქონდა ამ სერიის ნაწილი, რომელიც კოვიდ-19-ის გამო გადაიდო. მე შევქმენი ინტერნეტ გვერდი, რომელიც მოიცავს ჩემი საქმიანობის არქივსაც და ჩემს რომანთან დაკავშირებულ მომავალ პროექტებსაც:

http://heikefiedler.ch/roman/dans_l_intervalle_des_turbulences.html

გავაგრძელებ კითხვა-პერფორმანსებსაც, როგორც აქამდე ვაკეთებდი. უკვე ვამზადებ ახალ ტექსტებს, რომელთაგან ერთ-ერთი ახლახან გამოვაქვეყნე ამ ბმულზე:

https://decamera.lepodcast.fr/heike-fiedler-temps-de-trainee?fbclid=IwAR0217yqWNBNAVCi-e56QAPy6XV9y36_DHuRaoXaKrOtjARJbhOf4ygsk1w

ერთ პერფორმანსს იზოლაციის თემაზეც ვგეგმავ.

გმადლობთ ამ საინტერესო შეკითხვებისთვის! ძალიან სასიამოვნო იყო მათზე პასუხის გაცემა!

 

აპრილი 2020,

საფრანგეთი, შვეიცარია

 

 

ლიტერატურული ჟურნალი ახალი საუნჯე
NEWSAUNJE.GE