(ინტერნეტ-დიალოგი შოთა იათაშვილთან.

10 დეკემბერი, 2019)

 

შოთა იათაშვილი: ძვირფასო იულია, დასაწყისისთვის არ ვიქნები ორიგინალური და გთხოვ, მოგვითხრო, როგორ ჩნდებოდა შენს ცხოვრებაში პოეზია და იკავებდა თავის გამორჩეულ ადგილს.

იულია ტიმოფეევა: მე არ მახსოვს პოეზიასთან პირველი შეხების მომენტი. მაგრამ გონებაში ჩამებეჭდა მოგონება, თუ როგორ მივუყვები სოფლის გზას სკოლიდან გამოსული და მივაქანავებ ჩანთას, ხოლო თავში რითმიანი სტრიქონები მილაგდება. მაშინ 7-8 წლის ვიყავი და ეს უცაბედად გაჩენილი სტრიქონები იყო ბუნებაზე, პუშკინის ყაიდაზე და მამაკაცის პირით დაწერილი. მაშინ მე ვფიქრობდი, რომ ყველა ლექსი უნდა იწერებოდეს მამაკაცის პირით, და რომ პუშკინი საუკეთესო პოეტია სამყაროში. მაგრამ ალბათ პოეზიის პირველი ყველაზე ნამდვილი და ძლიერი განცდა 13 წლის ასაკში მქონდა, როცა საავადმყოფოში ვიწექი, ხოლო დედაჩემმა, სოფლის ფერშალმა, რატომღაც გადაწყვიტა, ჩემთვის თავშესაქცევად ორი პოეტური კრებული ეყიდა: ესენინის და მანდელშტამის. აი, მაშინ, საავადმყოფოს გახამებულ ზეწარზე მწოლიარე, მე შემძრა სიტყვის სილამაზემ, და ამის მერე ის ხელიდან არ გამიშვია.

შ. ი. ანუ პუშკინი, ესენინი, მანდელშტამი და არა რომელიმე ბელარუსი პოეტი? რატომ? ისინი მოგვიანებით შემოვიდნენ?

ი. ტ. ახლა ვაპირებდი სწორედ მაგის ახსნას. ბელარუსულ პოეზიასთან უფრო რთულად იყო საქმე. ჩემი სოფლის სკოლაში გვასწავლიდნენ იმას, რაც ახალგაზრდის გულს ვერ მოხვდებოდა. ვერცხლის საუკუნის პოეტების კითხვით გართულს, არანაირად არ მესმოდა, თუ რატომ ითვლებოდა შედევრებად ეს მარტივად გარითმული ლექსები ველ-მინდვრებსა და ტყეებზე (მიუხედავად იმისა, რომ ჩემი ოჯახიც მიწით ცხოვრობდა). მე მეჩვენებოდა, რომ ბელარუსული ლიტერატურა საერთოდ არაა საინტერესო. მაგრამ მაინც, ჩემი ლიცეუმის მასწავლებლის წყალობით (მანვე მოგვითხრო პირველად სტალინურ რეპრესიებზე), მე-11 კლასში, მე აღმოვაჩინე მაქსიმ ტანკის ბელარუსული ვერლიბრი და ალესი რიაზანოვის ლექსები, და ისინი ჩემთვის წინამძღოლები გახდნენ ბელარუსულ ლიტერატურაში შესასვლელად. და მიუხედავად იმისა, რომ ბავშვობაში წერა რუსულ ენაზე დავიწყე, საკუთარი პოეზიის წყაროდ და ინსტრუმენტად მაინც ბელარუსული ენა ავირჩიე. თუმცა კი ეს მოხდა სკოლისა და ლიცეუმის დამთავრებიდან ათი წლის შემდეგ.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი აღმოჩენა ჩემთვის იყო ამერიკული პოეზია. მე დავამთავრე მინსკის უცხო ენების ინსტიტუტი და მინდოდა, რაღაც მეთარგმნა ბელარუსულად. ამიტომ დავიწყე ამერიკული პოეზიის ორიგინალში კითხვა. მისი ლაკონიურობის, რიტმის, თემების გადმოცემას ვცდილობდი ბელარუსული ენის საშუალებებით, და თანდათან იმ თარგმანების გავლენით დავიწყე წერა, რომელთაც თავად ვასრულებდი.

შ. ი. ამ მონაყოლიდან, როგორც ჩანს, იყო გაორების მომენტი, და ალბათ რაღაც პერიოდის განმავლობაში ლექსები იწერებოდა ორ ენაზე. როგორი იყო ეს განცდა და რთული იყო არჩევანის გაკეთება? თუ თავისთავად, ბუნებრივად მოხდა ეს?

ი. ტ. მართალია, რაღაც ხნის განმავლობაში ორივე ენაზე იწერებოდა ლექსები. მაგრამ ჩემს რუსულენოვან ცდებს მე პოეზიას ვერ ვუწოდებ. როცა 27 წლის ასაკში, ასე თუ ისე, სერიოზულად დავიწყე წერა, ის ლექსები მხოლოდ ბელარუსული იყო. რუსულად წერა მაინც არანაირად არ მინდოდა, ვერ ვგრძნობდი ამ ენას ჩემეულად. ბელარუსული ჩემთვის ბევრად საინტერესოა, უფრო მეტია მასში საიდუმლოებები, ის მეტადაა გახსნილი ექსპერიმენტებისთვის, თუნდაც იმიტომ, რომ მისი ლიტერატურული ისტორია გაცილებით ხანმოკლეა და ამ ენაზე გაცილებით ნაკლები ნაწარმოებია დაწერილი. ის ჩემია, თუნდაც იმიტომ, რომ ენა - мова - ბელარუსულად მდედრობითი სქესისაა.

შ. ი. უკრაინელი პოეტებისგანაც გამიგონია რაღაც ამის მსგავსი. ისინიც ფიქრობენ, რომ უკრაინულად წერა გაცილებით საინტერესოა, ვიდრე რუსულად. რა არის ეს, წმინდა წყლის სუბიექტივიზმი თუ ლინგვისტურ დონეზე შეიძლება ამ მიდგომის რამენაირად ახსნა?

ი. ტ. ერთის მხრივ, ეს, ცხადია, ძალიან სუბიექტურია. უკრაინაშიც და ბელარუსშიც საკმაოდ ბევრი ადამიანია, რომელიც რუსულს ირჩევს, როგორც საკუთარ ენას, მასზე წერს და რაღაც ახალს პოულობს მასში - ალბათ ეს ჯერაც შესაძლებელია, არ ვიცი... მაგრამ მე მეჩვენება, რომ ეს მაინც მეტროპოლიის ენაა, და ყოფილი კოლონიების წარმომადგენლებს არ გამოუვათ, გავლენა მოახდინონ მის განვითარებაზე. ჩვენ, ლიტერატორები, როცა ენას ვიყენებთ, ამავე დროს ხომ ვცვლით კიდეც მას. სწორედ ამ მხრივ მგონია, რომ რუსულში არაფერი გამოვა. ბელარუსულს კი, მიდი და რაც გინდა უქენი - ის შენია!

არის კიდევ ერთი მომენტი: არც ჩემი მშობლები, არც ბებია-ბაბუა, არც მეზობლები, არც თანაკლასელები არასდროს არ ლაპარაკობდნენ სუფთა რუსულით. ეს მუდამ იყო ბელარუსული დიალექტების, რუსული ლექსიკის, ბელარუსული ფონეტიკის რაღაც ნაზავი. ახლაც, მშობლიურ სახლში, მე არ ვლაპარაკობ არც რუსულად და არც ბელარუსულად. როცა ქალაქში წავედი სასწავლებლად, ძალიან მრცხვენოდა ამ ენობრივი ნაზავის, ამ უსუფთაობის, მაგრამ ახლა ვამჯობინებ ვეკონტაქტო მშობლებს ისე, როგორც ჩვენთან, სახლშია მიღებული, როგორც მივეჩვიე. ახლაც კი, როცა რუსულად ვპასუხობ ამ შეკითხვებს, მე ვგრძნობ ერთგვარ ხელოვნურობას, თითქოსდა, გვერდიდან ვუყურებ საკუთარ თავს, თითქოს ეს ვიღაც სხვა ქალია, და არა ის, რომელიც წერს ჩემს ლექსებს.

შ. ი. როგორი იყო ლიტერატურული პროცესი ბელარუსულ ენაზე ადრე და ახლა როგორაა? ის, რაც ახლა ხდება, დამაკმაყოფილებელია? და თუ მაინც არა, სადაა მინუსები? და როგორ მოქმედებდა ლიტერატურულ პროცესზე პოლიტიკური მოტივები ადრე და როგორ მოქმედებს ახლა?

ი. ტ. შესაძლოა, ახლა უკეთესი მდგომარეობა, ვიდრე ადრე, თუმცა, გააჩნია, რა კრიტერიუმებით შევადარებთ. მაგალითად, თუ ტირაჟებზე ვისაუბრებთ, საბჭოთა პერიოდში, მოგეხსენებათ, დღევანდელთან შედარებით, გიგანტური ტირაჟები იყო.

არსებობდა ბევრი ლიტერატურული ჟურნალი, ბელარუს პროზაიკოსებს კითხულობდნენ მთელ საბჭოთა კავშირში... მაგრამ თუ ავიღებთ თავისუფლებას, სითამამეს, შემოქმედებით ძიებებს, ამ მხრივ ვერ იყო კარგად საქმე. ახლაც კი, ჩვენს არცთუ ისე თავისუფალ ქვეყანაში, ჩვენ ვწერთ გაცილებით უფრო თავისუფლად, ვიდრე ადრე წერდნენ.

ჩვენთან ამჟამად არსებობს დაყოფა  სახელმწიფოს მიერ მოწონებულ და ეგრეთ წოდებულ „ოპოზიციურ“, დამოუკიდებელ ლიტერატურად. სახელმწიფო დახმარებას იღებენ მხოლოდ ხელისუფლებისადმი ლოიალურად განწყობილი მწერალთა კავშირის წევრები, რომლის თავმჯდომარეც უკვე 15 წელია, მილიციის პენსიონერი გენერალია. მაგრამ ეს დახმარებაც კი არც თუ ისე მაღალია. თუმცა ამ კავშირს აქვს თავისი ჟურნალ-გაზეთები, აქვს ტელევიზიით და სკოლებსა და უნივერსიტეტებში გამოსვლის, ბიბლიოთეკებში მოხვედრის საშუალება. აგრეთვე წიგნების სახელმწიფო გამავრცელებლის, „ბელკნიგას“ მეშვეობით, რომელსაც ფაქტობრივად მონოპოლია აქვს დამყარებული წიგნის მაღაზიებში, საკუთარი წიგნების გავრცელების საშუალება.

რაც შეეხება მეორე ლიტერატურულ გაერთიანებას (ბელარუს მწერალთა კავშირი) და იმ ლიტერატორებს, რომლებიც არსად არ არიან გაწევრიანებული - ამ შემთხვევაში სიტუაცია სხვანაირია. არავითარი სახელმწიფო დახმარება არ არსებობს, თუმცა ჩვენ გვაქვს დამოუკიდებელი პერიოდული გამოცემები და დამოუკიდებელი გამომცემლობები. ასევე ძალიან აქტიურად ვიყენებთ ინტერნეტს. უკვე ათი წელია, გვაქვს ლიტერატურული ინტერნეტ-ჟურნალი «ПрайдзиСвет»  (http://prajdzisvet.org/), სადაც ვბეჭდავთ როგორც თარგმანებს, ასევე ორიგინალურ ტექსტებს. აღსანიშნავია ისიც, რომ დამოუკიდებელი ავტორები გაცილებით უკეთ ჩანან საერთაშორისო არენაზე, ვიდრე სახელმწიფოს მფარველობის ქვეშ მყოფნი.

შ. ი. და არის თუ არა ცენზურის შემთხვევები? შეუძლია სახელმწიფოს, ხელი შეუშალოს იმ ტექსტების პუბლიკაციას, რომლის ავტორებიც „თავისიანები“ არ არიან?

ი. ტ. სხვადასხვა გამოცემებს სხვადასხვა პოლიტიკა აქვთ. სახელმწიფო გამოცემებში დიდი ხანი არ ბეჭდავდნენ „უცხო ავტორებს“. ახლაც ზოგიერთის სახელი აკრძალულია. ძირითადად საუბარია იმ ავტორებზე, რომლებიც პოლიტიკურად იყვნენ აქტიურები. მაგალითად, ვლადიმირ ნეკლიაევი, რომელიც პრეზიდენტობის კანდიდატი იყო. მე ვფიქრობ, რომ ამ გამოცემებში არის ცენზურა, და რაც ყველაზე საშინელია, თვითცენზურა. ესთეტიკურად ეს გამოცემები ბელარუსული საბჭოთა ლიტერატურის პრინციპებს მისდევენ. თვითცენზურა ასევე მწყობრშია ბიბლიოთეკებში, სკოლებში, უნივერსიტეტებში. თავის დაზღვევა არასდროსაა ცუდი: სჯობს არ მოიწვიო, ვიდრე მოიწვიო. ამიტომ ირჩევენ „უხიფათო ავტორებს“, რომლებიც პუბლიკასთან პოლიტიკაზე არ ილაპარაკებენ. რაც შეეხება დამოუკიდებელ გამოცემებს, იქ ფაქტობრივად არ არსებობს პოლიტიკური ცენზურა, განსაკუთრებით ინტერნეტ-ჟურნალებში, თუმცა მე ვფიქრობ, რომ შეიძლება არსებობდეს ესთეტიკური ცენზურა.

ამას წინათ საინტერესო რამ მოხდა: სახელმწიფო გამოცემებს ზოგიერთი დამოუკიდებელი ავტორის დაბეჭდვის ნება დართეს, და ჩემთან და ჩემს მეუღლესთან, ცნობილ პროზაიკოს ალგერდ ბახარევიჩთან ახალგაზრდა რედაქტორები ტექსტების სათხოვნელად მოვიდნენ. ალგერდმა მათ უარი სტკიცა, მე კი დავთანხმდი, მაგრამ ყველაზე პროვოკაციული ტექსტები შევთავაზე.

შ. ი. შეიძლება ითქვას, რომ ეს ტესტირებაა.

ი. ტ. რა თქმა უნდა. მე მაინტერესებს, რა მოხდება. ერთი ლექსი, რომელიც მათ მივეცი, ხელისუფლებისადმი ძალიან კრიტიკულია. ისე კი, თუ ბოლომდე ობიექტური ვიქნებით, მეორე, ალტერნატიული მწერალთა კავშირის გამოცემებიც, რომლის წევრიც მე ვარ, ჩემი აზრით, ცოტა არ იყოს გაიჭედა 80-90-იან წლებში და ესთეტიკური მოსაზრებების გამო მე იქაც არ ვიბეჭდები.

შ. ი. რაკი თავისთავად მივედით აქამდე, იქნებ ორიოდე სიტყვა გვითხრა მეუღლეზე და თქვენს ოჯახურ შემოქმედებით კავშირზეც.

ი. ტ. ალგერდ ბახარევიჩი ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ბელარუსი მწერალია - რომანისტი და ესეისტი. მის წიგნებს მიღებული აქვს უამრავი პრემია, გამოცემულია ბევრ ქვეყანაში. მაგალითად, ახლა ველოდებით მისი რომანის, „ალინდარკის შვილები“, გამოცემას შოტლანდიაში, ხოლო ლონდონის სცენაზე მისი რომანის, „ევროპის შვილები“, მიხედვით სპექტაკლის დადგმას. ეს სწორედ მან დამაჯერა, გამომეცა ჩემი პირველი პოეტური კრებული 2014 წელს. ფაქტობრივად, დამაძალა, თავად შეადგინა, გაარედაქტირა და გამომცემლობას შესთავაზა. მე ამისთვის მისი ძალიან მადლობელი ვარ, რადგან მაშინ ჩემში პოეტის რწმენა მაინცადამაინც დიდი არ იყო. ახლა ჩვენ თითქმის ყველგან ერთად დავდივართ, თუ არის შესაძლებლობა, ერთად გამოვდივართ, პუბლიკის წინ პატარა ოჯახურ შოუს ვათამაშებთ, თუმცა კი არანაირი საერთო შემოქმედებითი პროექტი არ გაგვაჩნია.

მე ძალიან მიყვარს მოგზაურობა, შესაძლოა, ეს იმ წლების კომპენსაციაა, როცა მე ცხვირგამოუყოფლად ვიჯექი ჩემს სოფელში, მშობლებთან ერთად. განსაკუთრებით მიყვარს ალგერდთან ერთად ახალი ქვეყნების აღმოჩენა. მარტო ალბათ გამიჭირდებოდა, ვინაიდან დიდი ქალაქების ქუჩებში, მისგან განსხვავებით, ხშირად მეუფლება დაკარგულობის განცდა. სამაგიეროდ, მშვენიერი ორიენტაცია მაქვს დახურულ სივრცეებში - ერთგვარი თაგვური ინსტინქტი. ამიტომ ჩვენ ერთმანეთს მშვენივრად ვავსებთ.

შ. ი. შენ ფოტოგრაფიის ინტერესიც გაქვს.

ი. ტ. სხვათა შორის, ფოტოგრაფიის ინტერესი სწორედ ერთ-ერთი მოგზაურობის დროს გამიჩნდა. სამი წლის წინ ალგერდმა მიიღო სტიპენდია პარიზში და გასაგებია, რომ ერთად გავემგზავრეთ. მე შემიყვარდა ეს ქალაქი, თუმცა კი თავდაპირველად მტკიცედ მქონდა გადაწყვეტილი, მისი ხიბლის ქვეშ არ მოვქცეულიყავი. პარიზი თავისუფალი, ფერადი, ხმაურიანი ქალაქია, თუმცა ამავე დროს საკმაოდ აგრესიული, მიუხედავად იმისა, რომ არავითარი ღია (ან თუნდაც ფარული) აგრესია ჩვენ მისგან მაშინ არ გვიგრძვნია. მაგრამ ეს განცდა ამედევნებოდა ხოლმე მაშინ, როცა ჩვენს ზურგს უკან იმ სასახლის ალაყაფის კარი იხურებოდა, სადაც განთავსებული იყო რეზიდენცია, და ჩვენ პარიზის სიჭრელის წინაშე აღმოვჩნდებოდით ხოლმე. ამიტომ მე დავიწყე ქუჩაში ფოტოაპარატით გამოსვლა, რომელსაც ვიკიდებდი კისერზე, როგორც ავტომატს, და ვესროდი ყველაფერ უცხოს, და ამით მას ვხდიდი ჩემსას. "To shoot" ხომ ინგლისურად ნიშნავს როგორც გადაღებას, ისე სროლას... როცა მინსკში დავბრუნდით, ვცადე, ფოტოაპარატით მესროლა საკუთარი ქალაქისთვისაც, მაგრამ არაფერი გამოვიდა, მე მხოლოდ ხაიებს ვაკეთებდი. ის პარიზთან შედარებით მეტისმეტად სუფთა, გალოკილი და მელანქოლიური ქალაქია. და მაშინ თავისთავად მოვიდა გაგება, რომ მინსკს სულ სხვა მიდგომა სჭირდება, და მე დავიწყე ფოტოებით ლექსების წერა ნისლიან, თოვლიან, ნახევრადმძინარე ქალაქზე, ლამაზზე, მაგრამ ძალიან  ნაღვლიანზე. ასე ვხედავ მე მას, და ვცდილობ, ასეთი გაჩვენოთ..