(1959-1987)
მიმდინარე წელს, ავსტრიაში, ქართული პოეზიის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენლის, თამაზ ბაძაღუას ლექსების ტევადი კრებული გამოიცემა, რომელიც გერმანულად ცნობილმა გერმანისტმა, პროფესორმა მანანა პაიჭაძემ თარგმნა. გთავაზობთ გამოცემის წინასიტყვას, რომელიც პროფესორ ბელა წიფურიას ეკუთვნის. ჩვენი ჟურნალის გვერდებზე ამ ტექსტის გამოქვეყნება ნაკარნახევია სურვილით - ახალგაზრდა თაობამ უფრო მეტი შეიტყოს იმ სოციალურ-კულტურული კონტექსტის შესახებ, რომელში ცხოვრება და მუშაობაც განსაკუთრებულ სულიერ ძალისხმევას მოითხოვდა დღეს უკვე საკვანძო ფიგურებად მიჩნეული ავტორებისგან.
თამაზ ბაძაღუას სახელთან ქართული ლიტერატურაში წარმატებით დაწყებული და ტრაგიკული შემთხვევის ძალით უდროოდ შეწყვეტილი გზა ასოცირდება. საგულისხმოა, რომ საქართველოში დღევანდელი ახალგაზრდა თაობა კითხულობს მის ლექსებს და, როგორც ჩანს, მათში პოულობს პასუხებს იმ კითხვებზე, რომელთათვისაც ადამიანები, ტრადიციულად, პოეზიას მიმართავენ. თამაზ ბაძაღუას ლექსების გასაგებად წარმოსახვაში შეიძლება აღვადგინოთ ის კულტურული და სოციალური კონტექსტი, რომელშიც ახალგაზრდა პოეტი, დრამატურგი და მთარგმნელი იწყებს საკუთარ შემოქმედებით საქმიანობას და აღწევს ნამდვილ პოეტურ სიმაღლეებს.
წარმოვიდგინოთ თამაზ ბაძაღუას მშობლიური ნახუნაო, სამეგრელოში, დასავლეთ საქართველოში. ეს არის უმშვენიერეს ბუნებაში ჩაფლული უძველესი სოფელი; პედაგოგების ინტელიგენტური ოჯახი, ირგვლივ - სტუმართმოყვარეობისა და უფროსუმცროსობის ღირებულებებზე დაფუძნებული და, ამავე დროს, საბჭოთა სინამდვილის ფასადის ქვეშ მოქცეული ტრადიციული სოციუმი; ტრადიციული ღირებულებების სივრცეში ამ ფასადიდან ყოველ წუთს შეიძლება შეიჭრას ფსევდოღირებულებები; მთელ საქართველოში მიღწეულია კეთილდღეობის გარკვეული სტანდარტი, მაგრამ პიროვნული და ეროვნული თავისუფლების შესახებ ღიად ვერ ისაუბრებ და საბჭოთა რეალობის მიერ დადგენილ გეოგრაფიულ, კულტურულ თუ სააზროვნო საზღვრებს ადვილად ვერ გასცდები; სულ ახლოს - მარტვილის მონასტერი, ადრეული შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული, ქრისტიანული რელიგიური ცენტრი, ახლა კი, ათეისტურ სახელმწიფოში, რელიგიური ფუნქციისგან დაცლილი, მაგრამ პატრიოტული ფუნქციის მატარებელი; სოფელში - კოლმეურნეობა; საბჭოთა მართვის სისტემა - აქ ფიგურირებს მართვის ცენტრები: რაიონული ცენტრი, რომელიც უძველესი ტოპონიმის, „მარტვილის“ ნაცვლად იმ დროს ბოლშევიკი გეგეჭკორის სახელს ატარებს, სამეგრელოს ცენტრი - ზუგდიდი, შემდეგ - თბილისი, საბჭოთა საქართველოს ცენტრი, ბოლოს კი - მოსკოვი, მეტროპოლია, საბჭოთა ქვეყნის ცენტრი და მართვის იერარქიის მწვერვალი, სადაც გადაწყვეტილებები მიიღება; და ქართული სკოლა - საბჭოთა საგანმანათლებლო სისტემის ნაწილი, რომელშიც, ცხადია, მოსწავლეებს პიონერულ და კომკავშირულ ორგანიზაციებში აწევრიანებენ, მაგრამ თუ მოსწავლე მოინდომებს, ის არ წარმოიდგენს თავს ამ სისტემის წევრად, სამაგიეროდ, შეეძლება შეისწავლოს და შეიყვაროს ქართული ლიტერატურა, რომელიც სათავეს მეხუთე საუკუნეში იღებს. ნიჭიერ ახალგაზრდას, კარგი პედაგოგის ან ოჯახის უფროსი წევრის დახმარებით, და შემდგომ, აუცილებლად, დამოუკიდებლადაც, შეუძლია ისწავლოს ლიტერატურის გაგება. სკოლაში ამ დროს არ ასწავლიან მსოფლიო ლიტერატურას, მაგრამ ბიბლიოთეკებში და ოჯახებში ხელმისაწვდომია ქართულად თარგმნილი მსოფლიო კლასიკა.
1975 წელს თამაზ ბაძაღუა ამთავრებს სკოლას და თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართული ფილოლოგიის ფაკულტეტის სტუდენტი ხდება. ეს იმ დროს საქართველოს ყველაზე პრესტიჟული უნივერსიტეტი და ფაკულტეტია. ამ უნივერსიტეტში საბჭოთა იდეოლოგიური საგნების, მაგალითად, საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის ისტორიის ან ისტორიული მატერიალიზმის სწავლებაც სავალდებულოა, და საგანმანათლებლო პროგრამებიც საბჭოურ ცენტრალურ დონეზეა დამტკიცებული, მაგრამ ქართული ფილოლოგიის ფაკულტეტზე ერთგვარი პარალელური ნაციონალური რეალობაც არის შექმნილი და ფილოლოგიურ საგნებსაც ყველაზე კვალიფიცირებული სპეციალისტები ასწავლიან. ამ ფაკულტეტის სტუდენტებს საკმაოდ შეკავშირებული სოციუმი აქვთ შექმნილი და ლიტერატურულ აქტივობებს მათ სტუდენტურ ცხოვრებაში დიდი ადგილი ეთმობა. ქართულ უნივერსიტეტში და ქართულ ლიტერატურულ გარემოში ქართული ნაციონალური იდენტიფიკაციის პროცესი უკვე შემდგარია, საბჭოურ სინამდვილესთან ეს იდენტობა ერთდროულად დაპირისპირებულიც არის და ადაპტირებულიც, თუმცა ამგვარი ჰიბრიდულობის პრობლემური მხარე უფრო მოგვიანებით, პოსტსაბჭოთა პერიოდში იჩენს თავს. ქართულ კულტურულ და სოციოკულტურულ სივრცეში საბჭოთა სინამდვილესთან წინააღმდეგობა ალეგორიული და შეფარული ფორმით მიმდინარეობს. ყველა ქართველმა მკითხველმა იცის, რომ ის ქართველია და არა - საბჭოელი. იმ იმედს, რომ საქართველო ადრე თუ გვიან თავისუფალი ქვეყანა იქნება და რუსული სახელმწიფოს საზღვრებისგან თავს დააღწევს, ქართული მწერლობა თანმიმდევრულად უსახავს მათ გულში. აქტიური საზოგადოებრივი და, მით უმეტეს, პარტიული კარიერის გასაკეთებლად, ცხადია, საბჭოური გზების არჩევაა საჭირო. თუმცა საშუალო თაობის ქართველი მწერლების მიერ უკვე გაკვალულია გზა, რომლითაც პიროვნებას შეუძლია წარმართოს შემოქმედებითი თვითგანვითარების ინდივიდუალური პროცესი ისე, რომ არც აშკარა დისიდენტი გახდეს და არც - კონფორმისტი, თან შინაგანი გამიჯვნის აქტს მუდმივად ახორციელებდეს, მისი ტექსტებიც მკითხველამდე აღწევდეს, თავი კი წარმოისახოს არა მარტო საბჭოური რეალობისგან განცალკევებულ, ნაციონალური იდენტობის მატარებელ პიროვნებად, არამედ თანადროული მსოფლიო კულტურის - არასაბჭოური, დასავლური კულტურის ნაწილად. თუმცა ეს უკვე გამორჩეული ინდივიდების არჩევანია, და იმისთვის, რომ ეს შეძლო, ცხადია, საჭიროა ნიჭი, ლიტერატურული ალღო, ეთიკური პოზიცია, თანმიმდევრული პიროვნულ-შემოქმედებითი ზრდის ნება. თამაზ ბაძაღუას ეს გამოსდის.
1980 წელს ის ამთავრებს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტს, სადიპლომო ნაშრომს წერს ოთარ ჭილაძის რომანზე „გზაზე ერთი კაცი მიდიოდა“. 1973 წელს გამოცემული ეს რომანი, ამავე ავტორის სხვა რომანებთან და რამდენიმე სხვა ავტორის ტექსტებთან ერთად, დღეს ქმნის თანამედროვე ქართული ლიტერატურის სახეს. ამ მრავალშრიან რომანში უკვე განხორციელებულია ოფიციალური საბჭოური კონტექსტის გარღვევის ამოცანა. აქ დომინირებს ინდივიდუალიზმიც და ქართული ნაციონალური იდენტიფიკაციის სურვილიც, ალეგორიზმი და ანტირუსული განწყობა, არგონავტების არქაული მითით ოპერირება ხდება თანამედროვე ანტიიმპერიული, ნაციონალური შინაარსის ფორმირების მიზნით, ჩანს 1910-1920-იანი წლების ქართული მოდერნიზმის გამოცდილების რეკონსტრუქციის სურვილი, მაგიური რეალიზმისადმი, ლათინური ამერიკის ბუმისადმი და, ზოგადად, დასავლური მწერლობისადმი ინტერესი; ვითარდება იმგვარი თხრობის ტექნიკა, რასაც პოსტმოდერნისტული შეიძლება ვუწოდოთ. ცხადია, ახალგაზრდა სტუდენტი, რომელიც სადიპლომი ნაშრომის თემად ამ რომანს ირჩევს, როგორც ჩანს, გაცნობიერებულად, ლოკალური კონტექსტის გარღვევის ამოცანას თავადაც ახორციელებს.
1982 წელს თამაზ ბაძაღუა უკვე პირველ ლექსების წიგნს გამოსცემს. მის ლექსებში ძალიან ნათლად იკვეთება ინდივიდუალური სულიერი ძიებები და ყოფიერი სინამდვილიდან გაღწევის მცდელობები. საბჭოთა სისტემასთან ცხადი თუ შეფარული წინააღმდეგობა და ქართული ნაციონალური პრობლემატიკა აქ იმდენად ხშირად როდი გვხვდება, და არც კი ვიცი, მისი ერთი კონკრეტული ლექსის ინტერპრეტაცია ამ კუთხით გვაახლოებს თუ არა პოეტის ავთენტურ ჩანაფიქრთან, მაგრამ თუკი ვიზიარებთ იმ პოზიციას, რომ ტექსტებს დამოუკიდებელი გზა აქვთ, მაშინ მისი ეს ლექსი სწორედ იმ ქართველებს შეიძლება დავუკავშიროთ, რომელთა სისხლიც საბჭოთა რეჟიმმა დაღვარა, იმ დამოუკიდებელ საქართველოზე, რომლის დროშაც გასაბჭოებისას დაეშვა: „მკვდრები ყვიროდნენ: / აი, ჩვენი სისხლი და ძვლები, / ჩვენი ხელები - ბნელი ნესტით ამწვანებული, / ჩვენი თვალები - ღია და მუნჯი, / მკვდრები ყვიროდნენ, - / აი, ჩვენი დროშების შუქი, / ჩვენი ძახილის თამამი ექო, / დაუძლეველი სისხლის ჩუხჩუხი, / მდინარეებად და ღრუბლებად აღმა წასული, / მკვდრები ყვიროდნენ / მაშინ / როცა ცოცხლები სდუმდნენ“ (*** („მკვდრები ყვიროდნენ...“)).
საბჭოთა ნარატივი საქართველოს გასაბჭოებას და შემდგომ საბჭოურ სინამდვილეს საქართველოს დიალექტიკური ისტორიის მწვერვალად, ყველაზე ბედნიერ მოვლენად წარმოგვიდგენს. მთელი საბჭოთა პერიოდის მანძილზე რაიმე სხვაგვარი ხედვა საქართველოში იმდენად ტაბუდადებული და ცენზურირებულია, რომ მსგავსი სულისკვეთების ლექსები, ორიოდე გამონაკლისის გარდა, 1989-1990-წლებამდე საწერი მაგიდის უჯრაში ჩასადებადაც კი არ იწერება. მართალია, თამაზ ბაძაღუას ეს ლექსი შეიძლება, თუნდაც, შუა საუკუნეების ქართველების მიერ ბრძოლებში დაღვრილ სისხლს დავუკავშიროთ, თუმცა ეს თემა საბჭოთა პერიოდის ქართულ პატრიოტულ პოეზიაში გამუდმებით ფიგურირებს, ისტორიის პათეტიზაცია ნებადართულია. მაშინ რატომღა იტყოდა პოეტი ასე მკაცრად, რომ მკვდრები ყვირიან, ცოცხლები კი სდუმან, რატომ დააკისრებდა ცოცხლებს ამ დუმილზე პასუხისმგებლობას?
1980-იანი წლების დასაწყისშივე თამაზ ბაძაღუა იწყებს პიესების წერას, რომლებიც პოპულარობას მალევე იძენს არაფორმალური და არაპათეტიკური განწყობების წყალობით და საქართველოს თეატრებში იდგმება. ამ პიესების ცენტრშია ადამიანი, რომელიც დემორალიზებულ მატერიალურ სამყაროში უეცრად დასვამს სულიერი რიგის კითხვებს. ლიტერატურისმცოდნე მაია ჯალიაშვილი პიესებში ერთი მხრივ ჩეხოვისეული რეალისტურ-რომანტიკული ტრადიციისა და, მეორე მხრივ, მეოცე საუკუნის აბსურდის დრამის ესთეტიკის კვალს ხედავს.
თამაზ ბაძაღუა იწყებს მთარგმნელობით საქმიანობას და ეს მისი, როგორც პოეტის, ფორმირებისთვისაც ძალიან მნიშვნელოვანია. საქართველოში, ადრეული შუა საუკუნეებიდან მომდინარე, ქრისტიანული თუ აღმოსავლური ლიტერატურის თარგმნის ძლიერი ტრადიცია მეცხრამეტე საუკუნეში გერმანელი რომანტიკოსების და შექსპირის თარგმნით, მეოცე საუკუნის 1910-იანი წლებიდან კი ევროპული მოდერნიზმის თარგმნით გრძელდება. თუმცა საბჭოთა პერიოდში მთარგმნელობითი საქმიანობა საბჭოური კულტურული პოლიტიკის ფარგლებში, საბჭოური ცენტრიდან რეგულირდება. რუსულ-საბჭოურ ცენტრში სათარგმნი ტექსტის არჩევა იმთავითვე იდეოლოგიზებული პრინციპით დგინდება და დასავლურ სამყაროსთან პოლიტიკურ მიმართებას ასახავს. დასავლურ ენებზე მე-20 საუკუნემდე შექმნილი მსოფლიო კლასიკისადმი პატივისცემა ცალსახად აღიარებულია და მისი თარგმნა ნებადართულია. მოდერნისტული ტექსტების თარგმნა სრულიად არ არის წახალისებული. მე-20 საუკუნის მეორე ნახევრის ავტორი/ტექსტი კი რაიმე ნიშნით მისაღები უნდა იყოს საბჭოთა იდეოლოგიური პოზიციიდან. თუმცა 1970-იან წლებში როგორც რუსულ ცენტრში, ასევე საქართველოში დასავლური ტექსტების თარგმნა შესაძლებელი ხდება იმ არგუმენტით, რომ რაც მიუღებელი არ არის, ის მისაღებია. მოსკოვში გამომავალი მთარგმნელობითი პროფილის ჟურნალის, „Иностранная литература“-ს ანალოგიით თბილისში მთარგმნელობითი კოლეგიის ჟურნალი „საუნჯე“ გამოდის. ამ ჟურნალებით მკითხველისთვის თავისუფალი სამყაროს ლიტერატურასთან შეხება და თავისუფალი ესთეტიკური პოზიციის განვითარება ხდება შესაძლებელი.
ნაციონალურ რესპუბლიკებში კი, ნაციონალურ ენაზე მხოლოდ ის ავტორები, ის ტექსტები შეიძლება ითარგმნოს, რომლებიც რუსულად უკვე თარგმნილია. ამ დაუწერელ კანონს ქართველი მთარგმნელები ხანდახან არღვევენ, მაგალითად, ნიკო ყიასაშვილის მიერ თარგმნილი ჯეიმს ჯოისის ულისე ქართულად რუსულზე 10 წლით ადრე, 1983 წელს გამოიცემა წიგნად. ოთარ ნოდია, 1974 წელს მხატვრული თარგმანისა და ლიტერატურულ ურთიერთობათა ცენტრის, ანუ მთარგმნელობითი კოლეგიის დამაარსებელი, მაკონტროლებლებს უმტკიცებს, რომ რადგან არ არსებობს წერილობითი კანონი, რომლის თანახმადაც ტექსტი ჯერ რუსულად უნდა იყოს თარგმნილი და მერე ქართულად, მისი მორჩილება სავალდებულო არ არის. კოლეგიაში დასავლური ლიტერატურული ტექსტები სათარგმნელად თავისუფალი ესთეტიკური პოზიციიდან შეირჩევა და მათი თარგმნა-პუბლიკაცია საბჭოთა საქართველოს ბიუჯეტიდან ფინანსდება. შეიძლება ითქვას, რომ საბჭოთა კულტურული გარემო, თავისდაუნებურად, მაღალი კულტურის მხარდამჭერი ხდება და გარკვეული სეგმენტის ელიტარული კულტურული არჩევანის განხორციელებას უწყობს ხელს.
თამაზ ბაძაღუა მთარგმნელობით კოლეგიაში იწყებს მუშაობას. ის თარგმნის დედნიდან, იტალიურიდან და გერმანულიდან, თუმცა იმ დროს სავსებით მისაღები იქნებოდა ქართული თარგმანების შესრულება არა ორიგინალის ენიდან, არამედ რუსულიდან. თარგმანებში ნათლად ჩანს მისი ესთეტიკური პოზიცია და კულტურული არჩევანი. თარგმნის ფრანჩესკო პეტრარკას სონეტებს, მიქელანჯელო ბუონაროტის, ჯაკომო ლეოპარდის, ეუჯენიო მონტალეს, სალვადორე კვაზიმოდოს, პიერ პაოლო პაზოლინის, გიიომ აპოლინერის, რაინერ მარია რილკეს ლექსებს. ქართველი პოეტის მაგალითზეც სრულიად ცალსახაა, თუ როგორ ეხმარება დიდი პოეტების თარგმნის პრაქტიკა მას საკუთარი ორიგინალური შემოქმედებითი სახის შექმნაში; ასევე ჩანს, თუ როგორ ეხმარება დასავლური ლიტერატურის თარგმნა ქართველ პოეტს, თავი წარმოიდგინოს მსოფლიო ლიტერატურული კონტექსტის ნაწილად.
გასაოცარია არა მხოლოდ ახალგაზრდა პოეტის, დრამატურგის და მთარგმნელის ნაყოფიერება და ოსტატობა, არამედ მისი მყარი ესთეტიკური პოზიცია, პიროვნული და კულტურული არჩევნის თავისუფლება, საბჭოურ კონტექსტთან, ან ქართულ რეალისტურ კულტურულ კონტექსტთან დაპირისპირების თანმიმდევრულობა - არა ცხადი ამბოხის, არამედ მშვიდი და პრინციპული შინაგანი წინააღმდეგობის სახელით. ვისაც ამ კონტექსტთან რაიმე შეხება ჰქონია, იცის ისიც, რომ მსგავსი წინააღმდეგობის გარეშე ამგვარი პოეტური პროდუქცია არ იქმნება. 1980-იან წლებში ბუნებრივი ჩანს, რომ ეთიკური პრინციპების მქონე ახალგაზრდა პოეტი არ დაემორჩილება საბჭოთა კონტექსტს - იმ დროისთვის საბჭოური ტექსტები მხოლოდ გარკვეული კარიერული და მატერიალური ინტერესით თუ იქმნება. მაგრამ ამ დროის საქართველოში უფრო მეტი შინაგანი ნებისა და კულტურული პოზიციის გამოვლენას გულისხმობს ის, რომ პოეტი არ ექცევა არც დომინანტური რეალისტურ-პატრიოტული, კონვენციური პოეტური ტენდენციის გავლენის ქვეშ. მსგავსი პოეტური ტენდენცია ქართველი მოდერნისტების თაობამ ჯერ კიდევ 1930-იან წლების დამდეგს განავითარა, როცა საბჭოთა ხელისუფლებამ ოფიციალურად აკრძალა მოდერნისტული დაჯგუფებები და ესთეტიკური ინტერესები; ამ გზით ეს თაობა აგრესიულ სოცრეალისტურ ესთეტიკას დაუპირისპირდა. დაპირისპირება მოხდა მიმიკრიული სახით: საბჭოურის ნაცვლად, აქტუალური ნაციონალური შინაარსის მოთავსებით რეალისტური მეტრული ლექსის ფორმაში. დესტალინიზაციისას, 1950-იანი წლებიდან მოყოლებული, პატრიოტულ-რეალისტური ტენდენცია კვლავ ასრულებს თავის ნაციონალურ ფუნქციას, თუმცა თანდათანობით ის ხდება ნორმა და, საბოლოოდ, კლიშე, რომელიც უმრავლესობისთვის არის გასაგები, მისაღები, ხოლო ამ ნორმის დარღვევა აღიქმება უცნაურობად. პოეტური ტექსტის ორგანიზების არჩევანი ამ ესთეტიკური კონფლიქტის ყველაზე აშკარა ნიშანია - მეტრული, კონვენციური ლექსით რეალისტურ-პატრიოტული ტრადიციული პოეზია იქმნება, ვერლიბრის, თავისუფალი ლექსის არჩევა კი სტანდარტისა და ტრადიციის ფარგლებიდან გასვლას და ალტერნატიული კულტურული პოზიციის გამოხატვას ნიშნავს. მართალია 1970-იან წლებში ბესიკ ხარანაულისა და ლია სტურუას მიერ თავისუფალი ლექსი და ინდივიდუალისტური პოეზია უკვე შემოტანილი იქნა დომინანტური ნაციონალური კულტურის არეალშიც, მაგრამ 1980-იანი წლების დასაწყისშიც ვერლიბრით წერას მაინც პროტესტად აღიქვამს არა მხოლოდ საბჭოური ოფიციალური კულტურის მაკონტროლებელი მხარე, არამედ - ნაციონალური კულტურის ავტორიტეტული წარმომადგენლებიც და სოციუმიც. თამაზ ბაძაღუა წერს თავისუფალ და მეტრულ ლექსებსაც, და ამ ლექსებს წერს შინაგანი თავისუფლების სახელით. მისი მეგობარი, ლიტერატურისმცოდნე ვანო ამირხანაშვილი იხსენებს მის წინააღმდეგ მტრულ გამოსვლებს საქართველოს მწერალთა კავშირშიც - საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების მიერ 1932 წელს დაარსებულ ერთადერთ ლეგალურ მწერალთა ორგანიზაციაში, სადაც გვერდიგვერდ აღმოჩნდა ყველა ქართველი მწერალი, და რომელსაც საბჭოური დრამატული ისტორიებიც ახსოვს.
თამაზ ბაძაღუას ლირიკული ტექსტები მართლაც არის თანმიმდევრული წინააღმდეგობა - არა მხოლოდ თავისუფალი ლექსის ფორმალური მახასიათებლების მხრივ, არამედ იმ შინაგანი საქმიანობის მხრივ, რასაც პოეტი ამ ლექსების მეშვეობით ეწევა. ეს ნამდვილად არის სულიერი საქმიანობა, დაპირისპირებული ნებისმიერ კოლექტიურ გარემოსთან, მატერიალისტური ღირებულებების მატარებელ ნებისმიერ სოციუმთან და ნებისმიერ რეჟიმთან. თამაზ ბაძაღუას ლექსები წმინდა პოეზიის ნიმუშებია. პოეტი თავის ლექსებში სვამს იმგვარ ეგზისტენციალურ კითხვებს, რომლებიც ქართველ მოდერნისტებს 1930-იან წლებში სისხლის ფასად დაუჯდათ და რომელთა დასმაც ქართულ პოეზიაში უკვე ნახევარ საუკუნეზე მეტია რაც აკრძალულია. თუმცა 1980-იან წლებში, როცა აგრესია შენელებული და შეფარულია, ამ კითხვებს უკვე ეწინააღმდეგება არა უშუალოდ საბჭოური ნარატივი, არამედ - სწორედ რეალისტური კულტურისა და მატერიალისტური სოციუმის კონტექსტი. თამაზ ბაძაღუასთან ის აღიწერება, როგორც: „ფაფუკი და მტრული წესრიგი, / რომელიც ცდილობს შეგინარჩუნოს / და შენს ნაბიჯებს ისაკუთრებს, ხარბად ისრუტავს“ (*** („სანამ ჩამრთველი გაიჩხაკუნებს...“)). პოეტი აქვე ამბობს, რომ ამგვარ წესრიგს შეუძლია „აგამღვრიოს“. ამიტომ მისი ლექსები გადარჩენაზეა: „თუ მოგვისწრო თოვლმა, მე ვიტყვი, / რომ გადარჩენა არასოდეს არ არის გვიან, რადგანაც როცა ვამბობ „თოვლი“ - / მე ვგულისხმობ სიყვარულს“ (*** („ქარით გიყურებ...“)). მატერიალური გარემოდან, „ოთხი კედლიდან“ ფანჯარა რომ მაინც „ცაში გადის“, პოეტმა იცის, და იცის ისიც, რომ გასასვლელის საპოვნელად უნდა ისწავლოს „სურვილებთან დამშვიდობება“ (*** („ჩავძახი ჩემს თავს...“)). ზოგჯერ ყოფიერი გარემო და სულიერი ძიების გამომხატველი ტრადიციული მეტაფორები მის ლექსში ისევე კონტრასტულად თანაარსებობს, როგორც თანაარსებობენ ისინი ადამიანის ცხოვრებაში: „ჩვენ მივდივართ ვიწრო აღმართით. / რაღაც დიდზე ფიქრს გვაჩვევს ნისლი“; მართალია, ეს ჩვეულებრივი პიკნიკია, და „ხეებქვეშ ყრია დამტვრეული ბოთლები, ძეხვის ნაჭრები“, მაგრამ ნისლი მისტიურ გასასვლელს აჩენს, ის „გვაბრუნებს დაკარგულისკენ“, „რაღაც სიღრმეში გვახედებს ნისლი“; ყოფიდან გამოსვლაც ბიბლიური გზაა: „ვინ გამოგვიყვანს ეგვიპტიდან“; და წყაროც სახარებისეული სიმბოლო ხდება: „სად არის წყარო, გეკითხები, სად არის წყარო?“ (*** („ჩვენ მივდივართ ვიწრო აღმართით...“)).
თამაზ ბაძაღუა პოეტურ ტექსტებში აღწევს განზოგადების იმგვარ ხარისხს, როცა ინდივიდის მიერ დახშული სივრციდან თავის დაღწევა და გადარჩენა არ შეეხება რომელიმე ერთ, ლოკალურ კონტექსტს - აქ უკვე საუბარია ნებისმიერი მატერიალური კონტექსტიდან უზოგადეს სულიერ სივრცეში გასვლის მცდელობებზე. რასაკვირველია, პოეტის პირად გამოცდილებაში შემოსულ მატერიალურ კონტექსტს უფრო მეტი სისასტიკე უნახავს, კიდევ უფრო ძალადობრივი წარსული გამოუვლია, ახლა კი კიდევ უფრო გაყალბებულია, მაგრამ ვინ გაზომავს და შეადარებს ერთმანეთს პოეტების გარემოთა სინამდვილეს, მის სირთულეს?
შესაძლოა, ერთმანეთს ჰგავს პოეტების მიერ განცდილი ყოფიერი ტკივილი, მაგრამ საკუთარი მატერიალური რეალობიდან გასასვლელის ძიებას, როგორც ჩანს, პოეტი იქ, იმ ტოპოსში მიჰყავს, რომელსაც მისი ნაციონალური და კულტურული ტრადიცია დაახვედრებს. თამაზ ბაძაღუასთვის ეს სწორედ მის მშობლიურ კუთხეში მდგარი მარტვილის მონასტერია. აქ ის იმ ადამიანების, იმ ბერების ზედროულ სულიერ გამოცდილებას შეიგრძნობს, რომლებიც სწორედ აქ ლოცულობდნენ: „სჯეროდათ იმათ, რომ განუწყვეტლივ / საკუთარ თავის ირგვლივ ტრიალი / იმ სპირალის ხვეულებია, / რომლის ბოლო ღვთის უძლეველ შუქში შეგვიყვანს“ (მარტვილის მონასტერი). მართალია, ახლა აქ პოეტი მხოლოდ სიცარიელეს, სითეთრეს ხედავს და წმინდა მამები იქ არასოდეს უნახავს, თუმცა „მათი წმინდა ლიტურგიები“ მაინც ახსენდება და ეს გახსენების პლატონისეულ აქტს მოგვაგონებს. ქართულ პოეზიაში მსგავსი განცდა ანა კალანდაძესთან გაჟღერდა. არც ამ პოეტი ქალის ლექსები იყო თანხმობაში საბჭოთა სინამდვილესთან, მაგრამ ტექსტის პოეტური ჰარმონიის მიღმა მისი რეალური შინაარსი ხშირად აღუქმელი რჩებოდა: ლექსი „ფიტარეთში“ (1961) საბჭოთა დროს დაცარიელებულ ძველ ტაძარს გვიხატავს: ღვთის ტაძარში ბეღურები ისადგურებენ და წმინდა სერობას მუდამ ესწრებიან; როცა მხრჩოლავი საცეცხლური მოაქვს ანგელოზს, ბეღურები ჟივჟივს წყვეტენ. მისტიურ დონეზე გრძელდება ის, რაც მატერიალურ დონეზე შეწყვეტილია. თამაზ ბაძაღუას ლექსშიც, მართალია, მარტვილის მონასტრის მატერიალური სივრცე დააცარიელა მატერიალურმა დრომ, მაგრამ სულიერ დრო-სივრცეში მაინც ცოცხალია აქ გადახდილი ლიტურგიების ხსოვნა, და ეს, ტრადიციის და მემკვიდრეობის ძალით, პოეტს მაინც დაანახებს ზედროულ ღვთიურ შუქს. თამაზ ბაძაღუას ამ ლექსიდან მართლაც ჩანს, თუ რას ნიშნავს პიროვნებისთვის საკუთარი ნაციონალური ტრადიცია, რომელსაც ქმნიან სულიერი განზომილების განჭვრეტის მცდელობისას საკუთარი წინაპრები.
მაგრამ პოეტის მიერ 1986 წელს იტალიაში მოგზაურობისას დაწერილი ლექსები - მოსე; ტრევის შადრევანი; ვენეცია. სან მარკოს მოედანი; ვერონა. ჯულიეტას აივანი; ფლორენცია, განთიადი - დაგვანახებს, რომ არსებობს საკაცობრიო გამოცდილება და ტოპოსები, რომლებიც კულტურასთან თანაზიარობის ძალით ინდივიდს უხსნის ზედროულობასთან შეხების შესაძლებლობებს და ის ამ კონკრეტული კულტურის მემკვიდრეც ხდება. მარტვილის მონასტერი და ფლორენციის ტაძარი თამაზ ბაძაღუას ლექსების სივრცეში ერთიანდება სწორედ სულიერ განზომილებაში კულტურათა ერთიანობის ლოგიკით. ამავე დროს, ეს ერთიანობა ზოგადქრისტიანულ კონტექსტში მოგვაქცევს და ამ კონტექსტისადმი საქართველოს კუთვნილებას კიდევ ერთხელ ცხადყოფს.
თამაზ ბაძაღუას ლექსები პიროვნების შინაგანი საქმიანობის, სამყაროსთან გრძნობისმიერი დამოკიდებულების, ღირებულებითი თვითგამორკვევის ამსახველი ლექსებია. რელიგიურ განზომილებას ეს ლექსები იძენს სწორედ იმდენად, რამდენადაც პოეტში ან მის გარემომცველ კულტურაში ცოცხლობს ხსოვნა სულიერ-სარწმუნოებრივი გზისა, რომელიც გადაკეტილია, ან მიტოვებულია, ან აღსადგენია და რომლითაც მრავალსაუკუნოვანი ტრადიცია სულიერი ძიების პროცესს განსაზღვრავდა. ლექსი აღსარება ქრისტეს ჯვარცმასთან გვიჩვენებს, თუ როგორია მაძიებელი პოეტის განცდა მაშინ, როცა ის სიშორეს გრძნობს: „შენმა სიშორემ / ყველა საზღვარი და ნაპირი ჩამომიქცია / და კედლებიც ვერ აკავებენ / ჩემს მბურღავს მზერას, / რომელიც აალებული სულიდან იწყება“ (აღსარება ქრისტეს ჯვარცმასთან).
მოხდა ისე, რომ ამ ლექსების დაწერიდან, საბჭოური იდეოლოგიური საზღვრების მოშლის შემდეგ, რამდენიმე წელიწადში, ქართულ პოეზიაში და მთელ საზოგადოებაში დაბრუნდა რელიგიური ნარატივი. თუმცა ეს მოხდა, როგორც სულ უფრო საგრძნობი ხდება, შინაგანი ჩაღრმავების და სულიერი აქტივობის გარეშე. ინდივიდუალურ ან კოლექტიურ დონეზე ბევრს როდი ჰქონდა გავლილი იმგვარი შინაგანი გზა, როგორიც თამაზ ბაძაღუას ლექსებშია ნაჩვენები.
თამაზ ბაძაღუას ტრაგიკული სიკვდილი მისი ლექსების მკითხველებს უბიძგებს, ეძიონ ლექსებში გაცხადებული წინასწარი განცდა. 1987 წელს 28 წლის პოეტი მეუღლესთან და მცირეწლოვან ქალიშვილთან ერთად დაიღუპა. მათი ავტომობილი მდინარეში გადავარდა. ცხადია, სიკვდილ-სიცოცხლეზე, ან წყლის სტიქიაზე პოეტები, საზოგადოდ, წერენ. მაგრამ მსგავსი ლექსები სიტყვის, აზროვნების, ემოციების, სამყაროსთან კონტაქტის შესაძლებლობის, სიკვდილ-სიცოცხლის საზღვრის შესახებ კიდევ ერთხელ დაგვაფიქრებს: „და შენი გრილი მუხლების ქვემოთ / განწირული წყლები ტირიან, / წყლები, რომლებმაც ერთმანეთში ვერ ჩაიძინეს“ (საღამოს ლოცვა).
